Του Σωκράτη Αργύρη
Ο πόλεμος είναι μια δειλή απόδραση από τα προβλήματα της ειρήνης.
– Τόμας Μαν
Ο πόλεμος, μακριά από μια απλώς ιστορική ή πολιτική συνθήκη, συνιστά μια διαχρονική και οντολογική πραγματικότητα, βαθιά ριζωμένη στην ανθρώπινη φύση και στην ίδια τη δομή του κόσμου. Από την προσωκρατική σκέψη έως τη σύγχρονη γεωπολιτική, ο πόλεμος δεν παύει να αποτελεί αντικείμενο φιλοσοφικού στοχασμού, αναδεικνύοντας τη σταθερότητα της σύγκρουσης ως στοιχείο της ανθρώπινης ύπαρξης και της κοινωνικής οργάνωσης.
Ο Ηράκλειτος υπήρξε από τους πρώτους που φιλοσόφησαν πάνω στη σύγκρουση όχι ως παρέκκλιση από την τάξη, αλλά ως θεμελιώδη δύναμη του κόσμου. Στο περίφημο απόφθεγμά του «πόλεμος πάντων πατήρ», ο πόλεμος δεν γίνεται αντιληπτός μόνο ως ένοπλη σύγκρουση, αλλά ως αρχή δημιουργίας και καταστροφής, ως κοσμογονική και μεταμορφωτική δύναμη. Ο κόσμος, σύμφωνα με τον Ηράκλειτο, διέπεται από την ενότητα των αντιθέτων· χωρίς την αντίθεση, δεν υπάρχει γέννηση, δεν υπάρχει κίνηση. Κατ’ επέκταση, ο πόλεμος είναι αναγκαίος, γιατί καθιστά δυνατή την ιστορική και υπαρξιακή εξέλιξη.
Αιώνες αργότερα, ο Κλαούζεβιτς, στρατηγικός στοχαστής του 19ου αιώνα, προσέγγισε τον πόλεμο από την πλευρά της πολιτικής. Η φράση του «ο πόλεμος είναι η συνέχιση της πολιτικής με άλλα μέσα» δεν είναι απλώς στρατηγικό δόγμα, αλλά φέρει μια φιλοσοφική υπόσταση. Ο Κλαούζεβιτς αντιλαμβάνεται τον πόλεμο ως εργαλείο του πολιτικού βίου, ως αναγκαίο μέσο όταν η διπλωματία αποτυγχάνει ή όταν η ένταση στην κοινωνία υπερβαίνει τα όρια της ειρήνης. Εισάγει έτσι την ιδέα ότι ο πόλεμος δεν είναι αντίθεση της πολιτικής, αλλά φυσική επέκτασή της μέσα σε ένα πεδίο όπου η βία καθίσταται μέσο επιβολής της βούλησης. Η σύγκρουση, υπό αυτό το πρίσμα, μετασχηματίζεται σε ζήτημα εξουσίας, νοήματος και κυριαρχίας.
Στον 21ο αιώνα, η φιλοσοφία του πολέμου δεν έχει υποχωρήσει, αλλά έχει μετασχηματιστεί. Η βία δεν εκδηλώνεται πάντοτε με συμβατικούς στρατιωτικούς όρους· η πολιτική σύγκρουση, ο ιδεολογικός πόλεμος, ο ψηφιακός ανταγωνισμός και η πολιτισμική πόλωση συνιστούν τις νέες μορφές πολεμικής κατάστασης. Η περίπτωση του Ντόναλντ Τραμπ, αν και φαινομενικά πολιτική και όχι φιλοσοφική, μπορεί να ιδωθεί ως παράδειγμα της σύγχρονης “πολεμικής ρητορικής” στον δημόσιο λόγο. Η προκλητική πόλωση, η χρήση της γλώσσας ως εργαλείου σύγκρουσης και η προβολή της πολιτικής ως αέναου ανταγωνισμού παραπέμπουν στην αρχαία ηρακλείτεια σύλληψη του κόσμου ως διαρκούς μάχης. Παράλληλα, η στρατηγική επιβολής του πολιτικού “brand” μέσω σύγκρουσης και διάσπασης θυμίζει τη ρεαλιστική ερμηνεία του Κλαούζεβιτς.
Την ιδιαίτερη προσοχή αξίζει η αντιφατική στάση του Ντόναλντ Τραμπ ως πολιτικού ηγέτη που προβάλλεται ως ειρηνοποιός, ενώ ταυτόχρονα ενισχύει τη στρατιωτική ρητορική. Κατά την προεδρική του θητεία, ο Τραμπ εμφανίστηκε ως ο «πρόεδρος που δεν ξεκίνησε νέους πολέμους», διαφοροποιούμενος από προκατόχους του που επέκτειναν τις πολεμικές επιχειρήσεις. Ταυτόχρονα, όμως, ζητούσε επιτακτικά από τα μέλη του ΝΑΤΟ να αυξήσουν τις αμυντικές τους δαπάνες, προβάλλοντας την ανάγκη στρατιωτικής ετοιμότητας απέναντι σε εξωτερικές απειλές. Αυτή η πολιτική στάση φέρει την ειρωνεία του φιλοπόλεμου αποτροπέα: η ειρήνη διασφαλίζεται όχι μέσω του αφοπλισμού, αλλά μέσω της ενίσχυσης της ισχύος και της επιθετικής ρητορικής. Στο πλαίσιο αυτό, ο Τραμπ ενσαρκώνει μια μορφή σύγχρονου Κλαούζεβιτς: δεν εμπλέκεται σε ενεργό πόλεμο, αλλά επαναπροσδιορίζει την πολιτική ως διαρκή επιβεβαίωση ισχύος, εκβιασμού και απειλής. Η απουσία στρατιωτικής δράσης δεν ισοδυναμεί με ειρήνη, αλλά με μια συνεχή κατάσταση «ψυχρής πίεσης» — μια στρατηγική που διατηρεί τον πόλεμο ως σιωπηλή δυνατότητα.
Η διαχρονικότητα του πολέμου, επομένως, δεν εντοπίζεται μόνο στα εξωτερικά του γνωρίσματα —στρατοί, μάχες, εδάφη— αλλά κυρίως στο γεγονός ότι ενσαρκώνει μια οντολογική σταθερά: τη διαμάχη ως κινητήρια δύναμη του κόσμου και της ιστορίας. Ο Ηράκλειτος ανέδειξε τον πόλεμο ως αρχή του γίγνεσθαι, ο Κλαούζεβιτς ως εργαλείο της πολιτικής βούλησης, ενώ οι σύγχρονες μορφές πολιτικού ανταγωνισμού υπογραμμίζουν την ενσωμάτωσή του στον δημόσιο και ιδιωτικό βίο ως κανονικότητα.
Σε κάθε περίπτωση, ο πόλεμος διατηρεί το φιλοσοφικό του βάθος. Είναι το σημείο όπου η τάξη και το χάος συνδιαλέγονται, όπου η ανθρώπινη βούληση συναντά τα όριά της, και όπου η ιστορία διαμορφώνεται μέσα από τη σύγκρουση. Η φιλοσοφία, επομένως, οφείλει όχι μόνο να στοχάζεται τον πόλεμο, αλλά να αναγνωρίζει τον ρόλο του ως σταθερά στο ανθρώπινο δράμα — όχι για να τον δοξάσει, αλλά για να τον κατανοήσει.