Του Απόστολου Λουλουδάκη
Το πρόσφατο σκάνδαλο του ΟΠΕΚΕΠΕ δεν αφορά απλώς τη διαχείριση επιδοτήσεων ή τις αδιαφανείς διαδικασίες· αφορά τον τρόπο που οι εμπλεκόμενοι χειρίστηκαν την κρίση, θυμίζοντας περισσότερο τις μεθόδους οργανωμένου εγκλήματος παρά τις αρχές ενός δημόσιου οργανισμού.
Το βιβλίο The Mafia Manager, που περιγράφει έναν δεκάλογο στρατηγικών για την επιβίωση και την αποποίηση ευθυνών, φαίνεται να έχει βρει στην ελληνική πραγματικότητα ένα απρόσμενο case study. Αν επρόκειτο για νέα επανέκδοση, το σκάνδαλο του ΟΠΕΚΕΠΕ θα ήταν σίγουρα στα παραδείγματα κεφαλαίου, δίπλα στην κατηγορία «για να βγάλεις το φίδι από την τρύπα, χρησιμοποίησε το χέρι κάποιου άλλου».
Από την πρώτη στιγμή, οι υπεύθυνοι επέλεξαν σιωπή, επιτρέποντας στη ροή των πληροφοριών να ελεγχθεί και να περιοριστούν οι διαρροές. Η διακριτικότητα, όπως διδάσκει ο δεκάλογος, χρησιμεύει για να αγοράσεις χρόνο και να αναδιαμορφώσεις το αφήγημα. Παρατηρώντας τις αντιδράσεις της κοινής γνώμης και των ΜΜΕ, οι διοικούντες προσαρμόζουν τη στρατηγική τους: πότε θα εμφανιστούν, τι θα πουν, ποιοι θα αναδειχθούν ως υπεύθυνοι και ποιοι ως ανώνυμα θύματα της κατάστασης.
Η εμπιστοσύνη δίνεται με μέτρο· τα ενοχλητικά στελέχη περιορίζονται σε μικρές ομάδες ή «μεταφέρονται» σε άλλες θέσεις, ώστε οι ευθύνες να φαίνονται κατανεμημένες αλλού. Η αποτελεσματικότητα υπερισχύει της τυπικότητας· οι κανόνες παρακάμπτονται όταν η προστασία της κορυφής απαιτεί γρήγορη δράση. Ο συνδυασμός σεβασμού και διακριτικού φόβου διατηρεί την ιεραρχία σε ισορροπία, ενώ κάθε κίνηση αξιολογείται ώστε η αποποίηση ευθυνών να φαίνεται φυσική και αναπόφευκτη.
Η χρήση τρίτων, η γνωστή τακτική «χρησιμοποίησε το χέρι κάποιου άλλου», φαίνεται να κυριαρχεί στο σκάνδαλο: πλαστά ΑΦΜ, φανταστικοί δικαιούχοι, «παρεμβάσεις» που φορτώνονται σε ανύπαρκτους ή απομακρυσμένους φορείς. Όσο πιο απομακρυσμένο το χέρι, τόσο πιο εύκολη η διαχείριση της κρίσης και τόσο πιο ελεγχόμενη η εικόνα του οργανισμού. Η ευθύνη διαχέεται, αλλά η κορυφή μένει ανέπαφη.
Οι διοικητικές κινήσεις που ακολούθησαν — μετακινήσεις, παραιτήσεις, δημόσιες διαβεβαιώσεις για διερεύνηση — είχαν διπλό στόχο: να δείξουν δράση προς τα έξω και να θωρακίσουν την κορυφή, αφήνοντας την πραγματική «μάχη» για τους διαδρόμους, εκεί όπου οι χαμηλότεροι βαθμοί ευθύνης γίνονται αποδέκτες της πτώσης. Το ελληνικό κράτος και οι ευρωπαϊκές αρχές ήδη έχουν επιβάλει κυρώσεις, αποδεικνύοντας το μέγεθος και τη διάρκεια του προβλήματος, αλλά η δομή λειτουργεί με τρόπο που θυμίζει τις αρχές της Μαφίας: προσαρμοστικότητα, ανακατεύθυνση, αξιοποίηση τρίτων και επιμονή στην εικόνα ελέγχου.
Όταν η πολιτική πίεση αυξάνεται, η τακτική μετατρέπεται σε ανακατεύθυνση της ευθύνης. Τα μέσα και οι δηλώσεις προσπαθούν να παρουσιάσουν τα γεγονότα ως μεμονωμένα περιστατικά, ενώ τα δίκτυα και οι αλυσίδες ευθύνης παραμένουν ενεργά. Οι πρακτικές αποποίησης ευθυνών, που διδάσκονται ειρωνικά στο The Mafia Manager, αποκτούν νέα υπόσταση όταν εφαρμόζονται σε δημόσιους οργανισμούς: η ελληνική εμπειρία δείχνει ότι το δημόσιο χρήμα και οι διαδικασίες μπορούν να γίνουν πεδίο όπου η αρχή «χρησιμοποίησε το χέρι κάποιου άλλου» εφαρμόζεται με απόλυτη ακρίβεια.
Αν υπάρχει κάτι που διδάσκει η υπόθεση του ΟΠΕΚΕΠΕ, είναι ότι η διαφάνεια παραμένει το πιο εύθραυστο στοιχείο στη δημόσια διοίκηση. Η πρακτική της αποποίησης ευθυνών δεν είναι υπόκοσμος· είναι στρατηγική επιβίωσης. Και έτσι, με ειρωνικό τρόπο, το The Mafia Manager θα μπορούσε να προσθέσει στην επόμενη έκδοση κεφάλαιο με τίτλο: «ΟΠΕΚΕΠΕ – Πώς να βγάζεις το φίδι από τη τρύπα με το χέρι κάποιου άλλου» και να μπει και το παράρτημα: Οδηγός Δημοσίων Σχέσεων για Δημόσιους Οργανισμούς. Θα πουλήσει, σίγουρα.