Toυ Κώστα Δουζίνα
Χτες εκλέχτηκε ο αρχηγός του ΠΑΣΟΚ, σε λίγες εβδομάδες ο πρόεδρος του ΣΥΡΙΖΑ και των ΗΠΑ. Αρχηγός, ηγέτης, πρόεδρος – θέσεις και λέξεις που κυριαρχούν τον δημόσιο διάλογο.
Αλλά ποιος ο ρόλος και τα χαρακτηριστικά του αρχηγού ενός κόμματος; Και δεν εννοώ πολιτικά ή ιδεολογικά. Ο Τραμπ δήλωνε το 2016 ότι «θα μπορούσα να σταθεί στη μέση της Πέμπτης Λεωφόρου και να πυροβολήσει κάποιον αλλά δεν θα έχανα ψηφοφόρους».
Σήμερα επιβεβαιώνεται. Μετά δύο μομφές, 34 καταδίκες για κακουργήματα, αμέτρητες προσβολές και ψέματα είναι πιθανό να εκλεγεί πάλι. Σε μας, οπαδός του πρώην προέδρου δηλώνει «μην εκπλαγείτε αν δείτε αυτό το Σάββατο μπροστά σας στην ΚΕ, μέσα και έξω από το χώρο συνεδρίασης το κόμμα ασύντακτα αλλά μαζικά, θυμωμένο και εξοργισμένο.»
Ποια είναι τα ψυχολογικά χαρακτηριστικά, πως συνδέεται ο αρχηγός με τους οπαδούς και τα μέλη, την «βάση» και τις «μάζες» όπως υποτιμητικά λέγεται συχνά;
Ο Freud υποστηρίζει οτι ο κοινωνικός δεσμός έχει λιβιδινικά στοιχεία. τα συναισθήματα διαδραματίζουν καίριο ρόλο στην διαδικασία σύστασης συλλογικών ταυτοτήτων. Στην «Ψυχολογία των Μαζών και η Ανάλυση του Εγώ» γράφει ότι «μια ομάδα συγκρατείται σαφώς από κάποια δύναμη. Και σε ποια δύναμη θα μπορούσε να αποδοθεί αυτό το κατόρθωμα παρά στον Έρωτα, που συγκρατεί τα πάντα στον κόσμο».
Η σύγκλιση των ανθρώπων σε ένα κοινό πολιτικό χώρο μεσολαβείται συνήθως από την αγάπη για τον ηγέτη ή από την κοινή αφοσίωση σε αφηρημένες ιδέες. Όταν η σύγκληση της ομάδας
περνάει μέσα από την ταυτότητα και την παράδοση της ομάδας, οι εναλλακτικες προτάσεις των υποψηφίων για την ιδεολογία, την πολιτική ή το πρόγραμμα κυριαρχούν την διαδικασία επιλογής του ηγέτη.
Όταν όμως η ταύτιση με τον star, την celebrity, τον πετυχημένο γίνεται κεντρική διαδικασία κοινωνικοποίησης, τα άτομα γίνονται ομάδα ή κόμμα μέσω της ταύτισης με έναν ηγέτη. H εξιδανίκευση του ηγέτη δημιουργεί μια κοινή συναισθηματική εμπειρία και δέσμευση που καλύπτει ψυχικές ανάγκες και ελλείψεις. Όταν οι άνθρωποι επενδύουν λιβιδινικά στον ηγέτη μετατρέπουν τα επιθετικά ένστικτα προς τους «άλλους» σε συναισθηματικούς δεσμούς και αρμονικές σχέσεις μεταξύ τους.
Έτσι «εμείς» (οι αριστεροί, οι Συριζαίοι, οι προεδρικοί) ενοποιούμαστε πολιτικά. Το μέλος ταυτίζεται με τον ηγέτη και μέσω αυτού με τα άλλα μέλη που μοιράζονται την ίδια σχέση με τον ηγέτη.
Δεν είναι όλοι οι ηγέτες χαρισματικοί. Συχνά είναι ατάλαντοι, γραφειοκράτες, εξαρτώμενοι από στελέχη και εξουσίες. Τα ΜΜΕ χρησιμοποιούν το χάρισμα ως συνώνυμο της δημοφιλίας.
Αλλά ο Max Weber που έγραψε πρώτος εκτεταμένα για τον χαρισματικό ηγέτη, το χάρισμα αναφέρεται στην προσωπική εξουσία που απορρέει από «την αφοσίωση στην ιερότητα, τον ηρωισμό ή από τον υποδειγματικό χαρακτήρα του και από τα κανονιστικα προτύπα ή την κοινωνική τάξη που αποκάλυψε ή διαμόρφωσε».
Ο ψυχαναλυτής Heinz Kohut, που συνδυάζει Freud και Weber, διέκρινε μεταξύ χαρισματικών και μεσσιανικών ηγετών. Οι χαρισματικοί ηγέτες αποτελούν ενσάρκωση της αρχέγονης μητέρας, που φροντίζει, προσφέρει και αγαπά. Οι μεσσιανικοί του αρχέγονου πατέρα, παντοδύναμοι, ναρκισσιστές, αλαζόνες. Ο χαρισματικοί ηγέτες εμπνέουν και ενθουσιάζουν, οι μεσσιανικοί υποτάσσουν και συγκλονίζουν.
Οι δύο τύποι ηγετών διαμορφώνουν διαφορετικά είδη σχέσεων με τους οπαδούς. Οι χαρισματικοί θεωρούνται ευγενικοί, έξυπνοι, ταλαντούχοι. Η φροντίδα για τους οπαδούς είναι κυρίαρχη ιδιότητα. Οι δράσεις τους φαίνονται συναρπαστικές, εμπνευσμένες, υπέροχες. Έχουν αύρα, ένα πεδίο ενέργειας που είναι αναζωογονητικό. Οι οπαδοί αισθάνονται έξυπνοι, εμπνευσμένοι,
αξιοπρεπείς. Ο καλός ποιμένας, είναι το αρχέτυπο του ηγέτη που φροντίζει και αγαπάει τον κόσμο.
Αποπλανώντας το πλήθος
Ο ηγέτης αποκτά την θέση του μέσα από την αποδοχή των οπαδών. Οι οπαδοί θεωρούν τον χαρισματικό ηγέτη ανώτερο, σχεδόν υπεράνθρωπο, πιστεύουν ακράδαντα τις δηλώσεις του, συμμορφώνονται με τις οδηγίες και εντολές του και παρέχουν ανεπιφύλακτη συναισθηματική υποστήριξη.
Οι μεσσιανικοί ηγέτες είναι απαιτητικοί, εριστικοί, συγκρουσιακοί. Δεν ενδιαφέρονται για τις ευαισθησίες των οπαδών αλλά εμπνέουν φόβο και δέος, σαγηνεύουν τους οπαδούς που υπακούουν.
Η σχέση ηγέτη και μελών είναι ριζικά ασύμμετρη. Δεν αγαπάει κανέναν εκτός από τον εαυτό του αλλά (επιθυμεί να) αγαπιέται παράφορα. Οι οπαδοί τον επιθυμούν, ενώ ο ηγέτης εμφανίζεται
αυτάρκης. Δεν δεσμεύεται από τους οπαδούς ούτε από τις ιδέες που παρουσιάζει και μπορεί να τις αλλάζει συνήθως χωρίς κόστος. Αλλά δημιουργεί αφοσίωση και δεσμεύσεις που μπορούν να οδηγήσουν σε δυναμικές πράξεις και ρήξεις.
Η επιρροή του στηρίζεται στην πεποίθηση των οπαδών ότι παρά τους φόβους και τις αποτυχίες, ο ηγέτης μπορεί να οδηγήσει στη γη της επαγγελίας, να τους λυτρώσει από τους αντιπάλους.
Για να προκαλέσει και διατηρήσει τον συνεχή θαυμασμό, ο ηγέτης χρησιμοποιεί διάφορες μεθόδους. Συνεχείς και απροειδοποίητες εμφανίσεις, ακλόνητη αυτοπεποίθηση και επανάληψη των θέσεων και των επιθέσεων που επιδιώκουν την δημιουργία μιας αίσθησης βεβαιότητας και ασφάλειας, ελκυστικής σε όσους κατατρύχονται από αμφιβολίες.
Κινητοποιεί ένα αμάλγαμα οικειότητας και απόστασης, αδιαμεσολάβητων συναντήσεων και απομακρυσμένης ανωτερότητας.
Όπως γράφει ο Adorno «μπορεί κανείς και να ταυτιστεί με τον μεγάλο “άνθρωπάκο” και να εξακολουθεί να τον θαυμάζει. Έτσι ικανοποιεί και την απαίτηση για εγγύτητα και ζεστασιά και την ανάγκη για μια ιδανική φιγούρα την οποία υπακούει ευχαρίστα». Όσο πιο πολύ οι απόψεις του ηγέτη διαψεύδονται από τα γεγονότα τόσο πιο πολύ επιμένει στις ψευδαισθήσεις του και γίνεται πιστευτός από τους οπαδούς.
Ο Τραμπ μπορεί να καταδικαστεί επανειλημμένα και αμετάκλητα αλλά αυτό αποδεικνύει ακόμη πιο έντονα την συνωμοσία εναντίον του.
Για να πετύχει η ταύτιση με τον ηγέτη πρέπει να συνοδεύεται από επιθέσεις σε άλλους. Ο ηγέτης επικρίνει διαρκώς τους αντιπάλους επισημαίνοντας τα ηθικά τους ελαττώματα και την έλλειψη ικανοτήτων για ηγεσία. Έτσι η ομάδα εξιδανικεύεται, γίνεται μέρος της πόλωσης, ενώ οι αντίπαλοι θεωρούνται κακόβουλοι, πραξικοπηματίες, υποκινούμενοι από σκοτεινές δυνάμεις.
Οι απειλητικοί αντίπαλοι αποτελούν ταυτόχρονα απειλή για την ομάδας και δικαιολογία για την ύπαρξή της. Όταν απειλείται η ομάδα μπορεί να έχουμε ακραία φαινόμενα, επιθέσεις, την απειλή της «ασύντακτης αλλά μαζικά, θυμωμένης και εξοργισμένης» ομάδας.
Ο ΣΥΡΙΖΑ κέρδισε δημιουργώντας την διαχωριστική γραμμή εμείς/αυτοί με την δεξιά και τους «γερά Γερούν» που ένωνε αντιπαραθέτοντας.
Αλλά μετά το 2019 δεν μπόρεσε να διατηρήσει το momentum. Η εγκατάλειψη της κριτικής θεωρίας εγκλώβισε την αντιπολίτευση σε ουδέτερες τεχνοκρατικές απόψεις που εκλογικεύονταν
κατά καιρούς από ξεπερασμένα Μαρξιστικά δόγματα. Η πρόσφατη αντιπαράθεση οργανώθηκε γύρω από το πρόσωπο και εστιάστηκε στους εσωκομματικούς αντιπάλους.
Οι «νέο-προεδρικοί» τονίζουν την απόρριψη του δημοκρατικά εκλεγμένου ηγέτη από τους «υπονομευτές», οι αντιπολιτευόμενοι επιμένουν στα προβληματικά χαρακτηριστικά του ηγέτη.
Ο λόγος του πρώην προέδρου παραμένει μια ασύνδετη σειρά συνθημάτων που δεν αποτελούν συνεκτική πολιτική πρόταση ή αναγνωρίσιμη αριστερή προοπτική. Αλλά είναι εξαιρετικά ελκυστικός για όσους, μετά μια περίοδο ηττών και αµφιβολίας, µπορούν να ταυτιστούν με κάποιον «πετυχημένο», που είναι συνεχώς στην τηλεόραση και µεταδίδει βεβαιότητα και υπόσχεση νίκης.
Βέβαια τα κοινά συναισθήματα είναι συχνά παιδικά, ονειρικά, οδηγούν σε ανεξέλεγκτες εκρήξεις και επιθέσεις σε φανταστικούς εχθρούς. Η συναισθηματική επένδυση οδηγεί την μία πλευρά στην Οιδιπόδεια σύγκλιση, την άλλη στην αποκάθεξη και απόρριψη.
Δεν «φυτεύτηκε» λοιπόν ο ηγέτης. Είναι δικό μας δημιούργημα, εμείς πήραμε έναν businessman και τον κάναμε μεταπολιτικό ροκ σταρ.
Εμείς επιθυμήσαμε κάποιον που μπορεί να καλύψει το κενό των ιδεών με τις εικόνες του τικ-τοκ.
ΑΠΟ ΤΟ TVXS