Το κινητό στην τσάντα ή για τον θρίαμβο μιας ιδεολογίας

Του Νικόλα Σεβαστάκη

Νικόλας Σεβαστάκης

ΣΕ ΕΝΑ ΑΠΟ ΤΑ άπειρα βίντεο με ομιλίες του που κυκλοφορούν στο ίντερνετ, ο Σλαβόι Ζίζεκ εξηγεί για το είδος της «εντολής» (commandement) που απευθύνεται σ’ εμάς στις σύγχρονες επιτρεπτικές κοινωνίες μέσα από μια ιδιαίτερη μορφή. Η μορφή αυτή είναι ένα διπλό νεύμα, μια διπλή γλώσσα. Δίνεται μια εντολή ή ορίζεται μια απαγόρευση με την κοινή πεποίθηση ότι η εντολή θα παραβιαστεί. Με άλλα λόγια, προκρίνονται ή θεσπίζονται πράγματα που εκ παραλλήλου και συγχρόνως υπονομεύονται και αναιρούνται.

Σκεφτόμουν, ας πούμε, την εντολή (απαγορευτικό) για τα κινητά στο σχολείο που θεσπίστηκε από την κυβέρνηση και τον κ. Πιερρακάκη, ενώ έχει συζητηθεί και δοκιμάζεται, και σε σκληρότερες εκδοχές, σε πολλές άλλες χώρες. Συναντούμε πια εκκλήσεις ειδικών ψυχικής υγείας, πολιτικών που μιλούν ως «πατέρες» ή «μητέρες» και άλλων παραγόντων που στρέφονται γύρω από μια εκδοχή έντονης σύστασης ή κατά περίπτωση περιορισμού.

Ο μαθητής-χρήστης έρχεται έτσι ενώπιον δυο πολύ αντιφατικών μεταξύ τους μηνυμάτων. Από τη μια ο θεσμικός-πατρικός κόσμος τού λέει να μην πέφτει με τα μούτρα σε κάτι και από την άλλη η αγορά και όλα της τα διεγερτικά παραρτήματα τον προτρέπει στο αντίθετο.

Την ίδια στιγμή, ωστόσο, από τους πόρους του διαδικτύου και στα πιο συμβατικά κανάλια προαναγγέλλεται η κυκλοφορία του νέου, αναβαθμισμένου iPhone. Tην ίδια στιγμή που η φιλελεύθερη Βεστάγκερ επιβεβαιώνει πρόστιμα και φόρους για την Apple (δισεκατομμυρίων), η Apple θριαμβεύει στο πεδίο της δημοφιλούς κουλτούρας και της οικονομίας των επιθυμιών. Ο μαθητής-χρήστης έρχεται έτσι ενώπιον δυο πολύ αντιφατικών μεταξύ τους μηνυμάτων. Από τη μια ο θεσμικός-πατρικός κόσμος τού λέει να μην πέφτει με τα μούτρα σε κάτι και από την άλλη η αγορά και όλα της τα διεγερτικά παραρτήματα τον προτρέπει στο αντίθετο.

Είναι υποκρισία; Ψέμα; Μια απάτη με την έννοια της συνειδητής παραπλάνησης; Όχι. Το διπλό νεύμα είναι η ίδια η σύγχρονη ιδεολογία και ο τρόπος της να μας απευθύνεται στην καθημερινότητα. Όχι μια ιδεολογία απελευθέρωσης της φαντασίας ούτε μια ιδεολογία του νόμου και της τάξης, όπως πιστεύουν ακόμα πολλοί μέσα στην αριστερά και στον αντιεξουσιαστικό χώρο.

Το μόνο βέβαιο είναι ότι σε αυτή την ιδεολογία η Apple (και οι αντίστοιχοι παραγωγοί μηχανών επιθυμίας και απόλαυσης) θα «θριαμβεύει» ακόμα και όταν καλείται να πληρώσει σοβαρά πρόστιμα ή κάποιο από τα προϊόντα της μείνει για λίγη ώρα στη μαθητική τσάντα. Γιατί, με μια έννοια, η Apple είναι η ουσία της σύγχρονης οικονομικής ιδεολογίας καθώς εμπεδώνεται και υλοποιείται στην πραγματικότητα, ανεξάρτητα από τις συστάσεις, τις εντολές και τους κανόνες των ειδικών ή των πολιτικών. Είναι η ρητορική του αναπότρεπτου που καταλήγει, όπως έγραφε πρόσφατα ένας Έλληνας νεοφιλελεύθερος, στο «όποιος δεν προσαρμοστεί πεθαίνει» (κοινό έδαφος ωμού δαρβινισμού και ολοκληρωτικής αγοράς).

Τα αντικείμενα (μοντέλα) πρέπει να αποσύρονται γρήγορα για να αντικαθίστανται από ένα επόμενο προϊόν με επαυξημένες ιδιότητες και πρόσθετα. Μια πιο συντηρητική ή πιο χρονοτριβούσα εκδοχή κατανάλωσης είναι κακή, σαν τη χρήση που έκαναν μέχρι πρότινος όσοι πίστευαν πως ένα κινητό είναι πραγματικά τηλέφωνο και όχι μια ολιστική εμπειρία.

Το πρόβλημα βρίσκεται, έτσι, στη διαλεκτική μεταξύ κανόνα και παράβασης, μεταξύ «εντολής» και «αδιαφορίας για την εντολή». Είναι μια διαλεκτική με άνισους όρους. Ο νικητής θα είναι πάντα το δεύτερο σκέλος. Δεν μπορεί να υπάρξει σύγχρονη (καπιταλιστική) οικονομία δίχως ενεργή υπονόμευση των μέτρων για αποτροπή των «καταχρήσεων». Η καταχρηστική και υπερβολική χρήση είναι η λογική μιας οικονομίας που, όπως ξέρουμε, αφορά περισσότερο την παραγωγή φαντασιώσεων και δευτερευόντως την επίλυση πρακτικών προβλημάτων.

Δεν υπάρχει κανένας επαρκής κοινωνικός λόγος να υπάρξει ένα iPhone 16 στη θέση του προηγούμενου μοντέλου. Ωστόσο, όπως βλέπουμε, όλα πρέπει να δείχνουν πως η απόλαυση του χρήστη θα ενταθεί και θα ενισχυθεί σε τέτοιο βαθμό ώστε αυτό για το οποίο δεν υπήρχε καμιά ανάγκη να υπάρξει να πρέπει υποχρεωτικά να συμβεί και να γιορταστεί.

Οι «θεσμοί» έχουν εκ προοιμίου ηττηθεί, αφού προσυπογράφουν το ξεπέρασμά τους και τη μετατροπή τους σε αδύναμες μηχανές παραπόνων, συστάσεων και ποινών. Μοιάζουν έτσι με τις κουρασμένες τελετές εγκαινίων στα σχολεία τον Σεπτέμβρη, τελετές που καλούνται να παριστάνουν ότι κάτι συνεχίζει να υπάρχει, κανένας όμως πια δεν το υπολογίζει ως κάτι ισχυρό και δεσμευτικό.

ΑΠΟ ΤΗ LIFO