Αρχικά, οι μεγάλες φαρμακευτικές έδειξαν μικρό ενδιαφέρον για τον αγώνα για το εμβόλιο, γιατί τα μεγάλα κέρδη βγαίνουν από την πώληση που είναι επαναλαμβανόμενη και διαρκής.
Μετά την άρση της προστασίας των πατεντών, είτε με αγορά των σχετικών δικαιωμάτων είτε με υποχρεωτική αδειοδότηση, η παραγωγή τους μπορεί να γίνει από τις εθνικές βιομηχανίες που έχουν παρόμοιες δυνατότητες (οι ελληνικές δεν φαίνεται ότι μπορούν), είτε εναλλακτικά να εισαχθούν ανάλογα φθηνά γενόσημα.
Ι-Το πρόβλημα
Στην αρχή της πανδημίας οι μεγάλες φαρμακευτικές εταιρείες έδειξαν μικρό ενδιαφέρον για τον αγώνα για το εμβόλιο. Ο λόγος είναι απλός: τα μεγάλα κέρδη βγαίνουν από τα φάρμακα, των οποίων η πώληση είναι επαναλαμβανόμενη και διαρκής, όχι από τα one-off εμβόλια, όσο μαζική και να είναι η πώληση τους. Μόνο όταν οι κυβερνήσεις και η Ευρωπαϊκή Ένωση παρενέβησαν και χρηματοδότησαν τη σχετική έρευνα και παραγωγή ενεργοποιήθηκαν και παρέδωσαν πράγματι σε χρόνο ρεκόρ τα εμβόλια τους. Οι συμβάσεις όμως που υπέγραψε η ΕΕ δεν πρόβλεψαν ότι οι πολυεθνικές δεν θα είχαν αποκλειστικά δικαιώματα επ’αυτών, μολονότι μεγάλο μέρος της παραγωγής και έρευνας είχε προχρηματοδοτηθεί με δημόσιο χρήμα. Ακόμη και το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, το οποίο είχε αρχικά αποφασίσει να μην κρατήσει τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας της έρευνας του, αλλά να την καταστήσει διαθέσιμη χωρίς αμοιβή, τελικά συνεργάσθηκε εμπορικά με την AstraZeneca. Ήδη η χρηματιστηριακή αξία των πολυεθνικών αυτών έχει εκτοξευθεί και διαπραγματεύονται την πώληση των εμβολίων τους με χώρες του τρίτου κόσμου σε τιμές πολύ μεγαλύτερες των Ευρωπαϊκών.
Συμβαίνει λοιπόν το παράδοξο, οι φτωχές χώρες του κόσμου να αγοράζουν τα εμβόλια σε πολύ ακριβότερες τιμές από ό,τι οι πλουσιότερες. Για το λόγο αυτό, η Νότια Αφρική και η Ινδία κάλεσαν τον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου να άρει προσωρινά τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας που σχετίζονται με προϊόντα και θεραπείες COVID-19, ούτως ώστε φάρμακα, εμβόλια και άλλες τεχνολογίες που απαιτούνται για τον έλεγχο της πανδημίας να μπορούν να διατεθούν σε όλους. Η πρόταση για την άρση των δικαιωμάτων ευρεσιτεχνίας υποβλήθηκε στο αρμόδιο Συμβούλιο του ΠΟΕ (TRIPS) στις 16 Οκτωβρίου 2020 και συζητήθηκε ξανά στη σύνοδο του Νοεμβρίου. Εκεί, παρουσιάστηκαν πολλά παραδείγματα των εμποδίων που θέτουν στην πρόσβαση σε προσιτά φάρμακα οι πρακτικές των πολυεθνικών να δεσμεύουν το μεγαλύτερο μέρος των φαρμάκων με διμερείς συμφωνίες με πλούσια κράτη και να απαιτούν στη συνέχεια υπέρογκες αμοιβές από τις χώρες του τρίτου κόσμου, απαγορεύοντας μάλιστα τη χρήση γενοσήμων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η νομική μάχη στην Ινδία μεταξύ των Γιατρών Χωρίς Σύνορα (MSF) και της Pfizer για το πνευμονιοκοκκικό της εμβόλιο, όπου ένα δίπλωμα ευρεσιτεχνίας εμπόδισε την ανάπτυξη εναλλακτικών εκδόσεων του εμβολίου, που θα προλάμβανε εκατομμύρια θανάτους.
Η πρόσφατη διαμάχη μεταξύ της AstraZeneca και της Ευρωπαϊκής Ένωσης δείχνει τόσο την έλλειψη προγραμματισμού εκ μέρους της ηγεσίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αλλά και την διάθεση κερδοσκοπίας των πολυεθνικών, που φτάνει έως την αναίρεση συμβατικών τους υποχρεώσεων.
ΙΙ-Η πρόταση του Αλέξη Τσίπρα
Για να βρεθεί προοδευτική διέξοδος στην απαράδεκτη αυτή κατάσταση, ο Αλέξης Τσίπρας ανέλαβε μια πρωτοβουλία διεθνούς εμβέλειας. Στις 8/1/2021, μετά τη συνάντηση του με την Πρόεδρο της Δημοκρατίας, ο Πρόεδρος του ΣΥΡΙΖΑ-Προοδευτική Συμμαχία κάλεσε την κυβέρνηση να αναλάβει πρωτοβουλία σε ευρωπαϊκό επίπεδο ώστε να εξασφαλίσει η Ε.Ε. τις πατέντες, τα διπλώματα ευρεσιτεχνίαςτων εμβολίων, και να δώσει τη δυνατότητα σε κάθε κράτος-μέλος να ταδιαχειριστεί αναλόγως με τις εγχώριες δυνάμεις της φαρμακοβιομηχανία. Η πρόταση αυτή λοιδορήθηκε επανειλημμένα από τον κύριο Μητσοτάκη. Στην συνέντευξη του στον Αντ1 στις 12/1/2021 δήλωσε «ότι στερείται σοβαρότητας» και στην ομιλία του στη Βουλή ειρωνεύθηκε τον αρχηγό του ΣΥΡΙΖΑ-Προοδευτική Συμμαχία ρωτώντας τον: «μήπως θα πάρετε τις πατέντες από τη Pfizer και την AstraZeneca με ένα νόμο και ένα άρθρο;» . (Το εντυπωσιακό είναι ότι ο ίδιος ο κ. Μητσοτάκης μερικούς μήνες νωρίτερα είχε υποστηρίξει ανάλογη πρόταση του Η. Μόσιαλου . Οι πολυεθνικές του φαρμάκου είναι, άραγε, αυτές που τον έπεισαν να την εγκαταλείψει;)
Και όμως, η πρόταση που «στερείτο σοβαρότητας» βρήκε ισχυρή υποστήριξη στην Ευρώπη. Στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, 38 Ευρωβουλευτές από τις ομάδες της Αριστεράς, των Πράσινων και των Σοσιαλιστών-Δημοκρατών συνυπέγραψαν σχετική επιστολή προς τις ευρωπαϊκές αρχές, καλώντας τις να την υιοθετήσουν . Στις 27/1/2021 η πρόταση έγινε αποδεκτή πανηγυρικά και μάλιστα με μεγάλη πλειοψηφία από την Κοινοβουλευτική Συνέλευση του Συμβουλίου της Ευρώπης (72 υπέρ-16 κατά, 27 αποχές) στο πλαίσιο του Ψηφίσματος «Εμβόλια Covid-19: ηθικά, νομικά και πρακτικά ζητήματα» . Η συγκεκριμένη τροπολογία της Ομάδας της Ευρωπαϊκής Αριστεράς, την οποία κατέθεσα εγώ και οι άλλοι βουλευτές του ΣΥΡΙΖΑ (Ν. Κασιμάτη, Α. Τριανταφυλλίδης, Σ. Φάμελλος) καλεί τις αρχές της Ευρωπαϊκής Ένωσης και τα κράτη « να ξεπεράσουν τα εμπόδια και τους περιορισμούς πνευματικής ιδιοκτησίας από τις πατέντες των εμβολίων, προκειμένου να εξασφαλιστεί η γενικευμένη παραγωγή και διανομή των εμβολίων σε όλες τις χώρες και όλους τους πολίτες.» (Παράγραφος 7.1.7 του Ψηφίσματος).
Η Συνέλευση αποδέχθηκε με επίσης μεγάλη πλειοψηφία (99 υπέρ-10 κατά, 15 αποχές) την πρόταση Σοσιαλδημοκρατών και Φιλελεύθερων (ALDE) να απορριφθεί κάθε ιδέα για μη αποκλειστικά ιατρική χρήση του πιστοποιητικού εμβολιασμού, όπως προτείνει ο κ. Μητσοτάκης. Καλεί κράτη και ΕΕ «να (το) χρησιμοποιούν μόνο για τον καθορισμένο σκοπό παρακολούθησης της αποτελεσματικότητας του εμβολίου, των πιθανών παρενεργειών και των ανεπιθύμητων ενεργειών”, [7.5.2 στο Ψήφισμα] του εξής σκεπτικού: «Τα πιστοποιητικά εμβολιασμού δεν πρέπει να χρησιμοποιούνται ως «διαβατήριο εμβολιασμού» (στα σύνορα, στις αεροπορικές πτήσεις ή για πρόσβαση σε υπηρεσίες). Τέτοια χρήση θα ήταν αντιεπιστημονική, ελλείψει δεδομένων σχετικά με την αποτελεσματικότητα των εμβολίων ως προς τη μεταδοτικότητα, τη διάρκεια οποιασδήποτε αποκτηθείσας ανοσίας, καθώς και το ποσοστό «αποτυχίας» παραγωγής ανοσίας λόγω νέων μεταλλάξεων, ιικού φορτίου και καθυστερημένων δεύτερων δόσεων. Παρόμοια χρήση θα δημιουργούσε επίσης προβλήματα απορρήτου και, λαμβάνοντας υπόψη την περιορισμένη διαθεσιμότητα των εμβολίων, μπορεί να διαιωνίσει και να ενισχύσει τις πρακτικές αποκλεισμού και διακρίσεων».
ΙΙΙ -Τα νομικά εργαλεία
Πώς όμως μπορεί να υλοποιηθεί στην πράξη η πρόταση του Αλέξη Τσίπρα; Όπως προαναφέρθηκε, ιδανικά θα έπρεπε το καθεστώς των σχετικών πνευματικών δικαιωμάτων να είχε προβλεφθεί στις συμβάσεις χρηματοδότησης των πολυεθνικών, ούτως ώστε να κατοχυρωθεί εξαρχής ο χαρακτήρας του εμβολίου ως δημόσιου αγαθού. Ακόμη και τώρα όμως, δεν λείπουν τα νομικά εργαλεία για κάτι τέτοιο. Μίααπλή λύση θα ήταν η αγορά των σχετικών δικαιωμάτων από την ΕΕ, όπως προβλέπει η πρόταση που είχε διατυπωθεί π.χ. από τον καθηγητή Η. Μόσιαλο, μάλιστα ως «ελληνική πρόταση», πριν την αποκηρύξει σιωπηρά ο κύριος Μητσοτάκης .
Ακόμη και τώρα όμως, δεν είναι αργά. Οι συμβάσεις παρέχουν πολλές δυνατότητες για να καταστεί στην πράξη δημόσιο αγαθό το εμβόλιο. Για παράδειγμα, όπως αποκαλύπτει η Αυγή, ακόμη και από το μη πλήρως δημοσιευμένο (προφανώς για λόγους βιομηχανικού απορρήτου) κείμενο της σύμβασης μεταξύ ΕΕ και AstraZeneca (άρθρο 11.2) «Σε περίπτωση υπαίτιας παράβασης συμβατικών υποχρεώσεων (abandonmentofcontract), η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ή άλλο τρίτο μέρος που ορίζεται από αυτήν, μπορεί να αποκτήσει άδεια ή υπο-άδεια των πνευματικών δικαιωμάτων από την AstraZeneca σε βαθμό που κριθεί απαραίτητο [λογοκριμένο]» .
Υπάρχουν όμως και άλλα νομικά εργαλεία για την άρση της προστασίας των πατεντών, τόσο στην ευρωπαϊκή όσο και στην ελληνική έννομη τάξη, όπως η υποχρεωτική άδεια εκμετάλλευσης (άρθρο 21 παρ. 3 του Κανονισμού του Συμβουλίου για το Κοινοτικό Δίπλωμα Ευρεσιτεχνίας) ή η αναγκαστική αδειοδότηση. Η τελευταία αποτελεί μια ιδιόμορφη απαλλοτρίωσητων σχετικών ενοχικών δικαιωμάτων για λόγους υπέρτερου δημοσίου συμφέροντος. Σύμφωνα με το άρ. 14 παρ. 1 του ελληνικού νόμου 1733/1987, όπως ισχύει, ένα δίπλωμα ευρεσιτεχνίας μπορεί να υπαχθεί σε καθεστώς υποχρεωτικής αδειοδότησης για επιτακτικούς λόγους δημόσιου συμφέροντος, ιδίως εάν τα προϊόντα ή οι μέθοδοι παραγωγής που προστατεύονται με αυτό διατίθενται σε ανεπαρκή ποσότητα (εδ. α) ή η εκμετάλλευση του επιβάλλεται για λόγους δημόσιας υγείας (εδ β). Η σχετική δεσμευτική απόφαση εκδίδεται, ύστερα από γνωμοδότηση του Οργανισμού Βιομηχανικής Ιδιοκτησίας, με απόφαση του Υπουργού Οικονομίας και Ανάπτυξης και των κατά περίπτωση συναρμόδιων Υπουργών.
Ανάλογο νόμο ψήφισε στις 23 Μαρτίου 2020 και η Γερμανία, ο οποίος δίνει στην ομοσπονδιακή κυβέρνηση την αρμοδιότητα να αναστέλλει κατά την διάρκεια “κατάστασης επιδημίας εθνικής εμβέλειας”ένα δίπλωμαευρεσιτεχνίας. Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα εφαρμογής της αναγκαστικής αδειοδότησης όμως έρχεται από το Ισραήλ, τη χώρα η οποία βρίσκεται στην πρωτοπορία εμβολιασμού των πολιτών της. Η ισραηλινή κυβέρνηση προχώρησεστις 18 Μαρτίου 2020για πρώτη φορά, σε εφαρμογή του νόμου 5727/1967, σε υποχρεωτική αδειοδότηση του αντι-ρετροϊικού φαρμάκουKaletra,για θεραπεία ασθενών COVID-19. Δεν επέκτεινετην υποχρεωτική αδειοδότηση στα εμβόλια, μετο προηγούμενο όμως αυτό πέτυχε ιδιαίτερα ευνοϊκές συμφωνίες με τις φαρμακοβιομηχανίες .
Μετά την άρση της προστασίας των πατεντών, είτε με αγορά των σχετικών δικαιωμάτων είτε με υποχρεωτική αδειοδότηση, η παραγωγή τους μπορεί να γίνει από τις εθνικές βιομηχανίες που έχουν παρόμοιες δυνατότητες (οι ελληνικές δεν φαίνεται ότι μπορούν), είτε εναλλακτικά να εισαχθούν ανάλογα φθηνά γενόσημα.
Σε κάθε περίπτωση, νομικές λύσεις υπάρχουν. Η πολιτική βούληση είναι το ζητούμενο.
Καθηγητής Δημοσίου Δικαίου, Τομεάρχης Εξωτερικών του ΣΥΡΙΖΑ
ΑΠΟ ΤΟ IEIDISEIS.GR