Του Γιώργου Κασιμάτη
Όταν λέμε ολοκλήρωση στην Ευρωπαϊκή Ένωση εννοούμε κυρίως τη συγχώνευση πολιτικώνεθνικών καιγεωγραφικών οντοτήτων σε μία νέα πιο εκτεταμένη πολυδιάστατη ολότητα. Στο πλαίσιο της Ένωσης, η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση δεν προσδιορίζει μια στατική κατάσταση, αλλά μία δυναμική διαδικασία ενδυνάμωσης και ισχυροποίησης ευρωπαϊκών νομοθεσιών, πολιτικών ενεργειών και πολιτισμικών δραστηριοτήτων.
Όπως γίνεται αντιληπτό, ο πολιτισμός ως βασικός μοχλός σύνθεσης αποτελεί έναν από τους πιο νευραλγικούς τομείς της Ευρώπης και απαραίτητο στοιχείο για μία ευρωπαϊκή ταυτότητα. Τα ζητήματα της απειλής της απώλειας του ευρωπαϊκού πολιτισμού και της νόθευσης της ευρωπαϊκής ταυτότητας στη Γηραιά Ήπειρο αποτέλεσαν βασικές αρχές δράσης για τα περισσότερα κράτη της Ευρώπης. Είναι γνωστό ότι η ενίσχυση των προγραμμάτων πολιτισμού της Ευρωπαϊκής Ένωσης υπήρξε ιδιαιτέρως σημαντική στις διαπραγματεύσεις της Συνθήκης του Μάαστριχτ. Στη Συνθήκη αυτή θεσπίστηκε για πρώτη φορά η “ευρωπαϊκή ιθαγένεια”, η οποία εκφράζει τις θεμελιώδεις αξίες α) της πολυφωνίας β) του σεβασμού της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, γ) της ισότητας δ) της απαγόρευσης των διακρίσεων, ε) της αλληλεγγύης και της ισότητας μεταξύ των δύο φύλων.
Για να κατανοήσουμε πόσο σημαντικός είναι ο τομέας του πολιτισμού, θα πρέπει αρχικά να τον ορίσουμε. Η έννοια πολιτισμός περικλείει το σύνολο των πνευματικών και υλικών επιτευγμάτων και προϊόντων που έχει να επιδείξει ένα δεδομένο σύνολο κοινωνικό, εθνικό ή θρησκευτικό και τις ιδιαιτερότητες που έχει να επιδείξει μέσα από αυτά διαχρονικά. Η γλώσσα, η λογοτεχνία, οι τέχνες του θεάματος, οι εικαστικές τέχνες, η αρχιτεκτονική, η χειροτεχνία, ο κινηματογράφος, ραδιοτηλεοπτικές εκπομπές αποτελούν μέρος της σύγχρονης πολιτισμικής ποικιλίας της Ευρώπης και εκπροσωπούν την κοινή ευρωπαϊκή πολιτισμική κληρονομιά.
Τη σημερινή εποχή, οι πρόσφατες εξελίξεις στην παγκόσμια πολιτική σκηνή, έχουν αναζωπυρώσει το ενδιαφέρον για τον πολιτισμό. Το ενδιαφέρον εντοπίζεται κυρίως στα πεδία των αξιών της ταυτότητας. Η εξασθένηση του πρότυπου κράτους-έθνους, η επέκταση του υπερεθνικού μοντέλου και η παγκοσμιοποίηση δίνουν ένα νέο περιεχόμενο στα παραπάνω πεδία. Ποία είναι η κατεύθυνση προς την οποία οδηγείται;. Η πολυφωνία και η διαφορετικότητα αποτελούν κομμάτια που διαμορφώνουν την ταυτότητα του ευρωπαίου πολίτη. Γι’ αυτό και η πολιτισμική πολυχρωμία αναδεικνύεται σε κεντρικό ζήτημα της πολιτικής των χωρών της διευρυνόμενης Ευρώπης.
Είναι πολύ σημαντικό να αναφερθεί ότι τα βασικά όργανα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η Επιτροπή και το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο αναγνωρίζουν ότι ο πολιτισμός διαδραματίζει σημαντικότατο ρόλο για την ευρωπαϊκή ταυτότητα. Η προστασία των πολιτιστικών ιδιαιτεροτήτων εκφράζεται ακριβώς με το σύνθημα της Ευρωπαϊκής Ένωσης “ενότητα μέσα από την διαφορά”. Αυτό το σύνθημα αντιπροσωπεύει την επιδιωκόμενη νοοτροπία των Ευρωπαίων σχετικά με τον πολιτισμό. Η πολιτισμική ιδιαιτερότητα που η ΕΕ προωθεί με τα προγράμματά της αποκτά πλέον οικουμενική διάσταση.
Οι πολιτικές και οι δράσεις πολυάριθμων κρατών όχι μόνο στην Ευρώπη αλλά και σε ολόκληρο τον κόσμο (για παράδειγμα η ΟΥΝΕΣΚΟ) διέπονται από τη λογική του σεβασμού στη διαφορετικότητα. Εν ολίγοις, η προώθηση κι η υπεράσπιση της “πολιτισμικής ιδιαιτερότητας” υποδηλώνει την προσπάθεια της ΕΕ να στηρίξει την πολιτισμική ποικιλομορφία και ετερότητα ως πολιτισμικό πλούτο και ταυτότητα. Αυτή η προσπάθεια είναι ακόμα πιο αναγκαία αν λάβουμε υπόψη μας την καθολική πολιτισμική ομογενοποίηση που οφείλεται κυρίως στη δράση των ΗΠΑ όπου η έννοια του μονοδιάστατου κυριαρχεί.
Το παράδειγμα του κινηματογράφου είναι χαρακτηριστικό. Οι διαδικασίες της δημιουργίας και διανομής των ταινιών στην Αμερική εμπορευματοποιούνται όλο και περισσότερο και η τεχνολογία κυριαρχεί σε όλα τα επίπεδα. Το αποτέλεσμα είναι ο αμερικάνικος κινηματογράφος να αντιμετωπίζει σοβαρή κρίση. Η δημιουργικότητα θυσιάζεται στο βωμό του κέρδους.
Σε αντίθεση με τον αμερικάνικο, ο ευρωπαϊκός παραμένει πολύγλωσσος και διεκδικητικός με έντονο το στοιχείο της διαφορετικότητας, συμβάλλοντας σε σημαντικό βαθμό στην πολιτισμική ανάπτυξη του ευρωπαϊκού πνεύματος. Η “αμερικανοποίηση” εν γένει του πολιτισμού έχει σαν αποτέλεσμα τη συρρίκνωση συγκεκριμένων μορφών τέχνης με καλλιτεχνικές όμως αξιώσεις να αντιστέκονται σθεναρά στις δυνάμεις της αγοράς. Ο γνωστός Ισπανός φιλόσοφος Φερνάντο Σαβατέρ αναφέρει χαρακτηριστικά ότι “το πολιτιστικό σχέδιο της Ευρώπης είναι κάτι περισσότερο από τον εκσυγχρονισμό των αγορών και της τεχνολογίας-προέχουν ζητήματα υπεράσπισης παλαιοτέρων κεκτημένων”.
Η ΕΕ με τις πολιτικές και τις δράσεις της στον τομέα του πολιτισμού κυρίως :
- Στη βελτίωση της γνώσης και της διάδοσης του πολιτισμού και της ιστορίας των ευρωπαϊκών λαών
- Στη διατήρηση και προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς και των γλωσσών
- Στις μη εμπορικές πολιτιστικές ανταλλαγές
- Και φυσικά καλύπτει με δράσεις όλο το φάσμα της καλλιτεχνικής και λογοτεχνικής δημιουργίας συμπεριλαμβανομένου του οπτικοακουστικού τομέα
Παράλληλα, η ΕΕ χρηματοδοτεί προγράμματα μέσω των οποίων ενθαρρύνει ορισμένους πολιτιστικούς κλάδους στο να εκμεταλλευτούν τις ευκαιρίες που παρέχονται από την ενιαία αγορά και από τις ψηφιακές τεχνολογίες. Η Ένωση περιλαμβάνει επίσης την πολιτιστική διάσταση σε πολλούς από τους άλλους χώρους της πολιτικής της όπως η εκπαίδευση, η επιστημονική έρευνα, η κοινωνική και περιφερειακή ανάπτυξη.
Αυτό που αποτελεί κοινό τόπο για κάθε ευρωπαϊκή δραστηριότητα είναι ότι οι κοινές ευρωπαϊκές πολιτιστικές ρίζες αποτελούν τον ακρογωνιαίο λίθο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ηδιαφορετικότητα για να προσδιορισθεί προϋποθέτει την παραδοχή κοινής βάσης ύπαρξης και αξιών που μας επιτρέπουν να την ορίσουμε. Η σύνθεση του διαφορετικού πάνω σε κοινές βάσεις αποτελεί τη συνέχεια του πολιτισμού μας.
Η ευρωπαϊκή κουλτούρα έχει μία διαχρονική πολυδιάστατη παράδοση. Περιέχει την κλασσική αρχαιότητα, την κληρονομιά του διαφωτισμού, τις δημοκρατικές αξίες της Γαλλικής επανάστασης, την Αναγέννηση και τις σύγχρονες φιλοσοφικές ιδέες. Η ευρωπαϊκή παιδεία, τα κοινά μουσικά ακούσματα, τα κοινά γνωρίσματα στη λογοτεχνία, στις Τέχνες και τα Γράμματα αποδεικνύουν ότι είμαστε απόγονοι μίας κοινής ευρωπαϊκής πολιτισμικής παράδοσης και πορείας ενοποίησης που έχει τις ρίζες της στο πολύ μακρινό παρελθόν.
Πιο συγκεκριμένα, όλοι συμφωνούμε ότι η βάση της εκπαίδευσης σε όλα σχεδόν τα πανεπιστημιακά ιδρύματα της Ευρώπης που ασχολούνται με τον πολιτισμό είναι οι ιδέες που διατυπώθηκαν από τους αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους. Πόσες φορές, ως επισκέπτες σε ένα μουσείο στην Ευρώπη δεν έχουμε αισθανθεί ότι βρισκόμαστε μπροστά σε θαύματα του ευρωπαϊκού πολιτισμού που παρουσιάζουν μία αόρατη συνέχεια μέσα στο χρόνο.
Ένας γάλλος πολίτης έχει σήμερα τη δυνατότητα, ως επισκέπτης της Ελλάδας, να ακούσει το καθιερωμένο παραδοσιακό συρτάκι στα σοκάκια της Πλάκας αλλά μπορεί και να παρακολουθήσει μία μουσική παράσταση συνθετών όπως ο Μότσαρτ ή ο Μπαχ στο Μέγαρο Μουσικής στην Αθήνα αλλά και σε ένα ακριτικό νησί. Οι πολυπολιτισμικές δυνατότητες που προσφέρει η κάθε ευρωπαϊκή χώρα προέρχονται από το ότι όλοι είμαστε αποδέκτες της κοινής ευρωπαϊκής πολιτισμικής παράδοσης. Η μουσική, ο χορός και οι Τέχνες ενώνουν τους λαούς, συμβάλλουν στη σφυρηλάτηση των δεσμών μεταξύ των Ευρωπαίων πολιτών και αποδεικνύουν ότι ο ευρωπαϊκός πολιτισμός είναι τοποθετημένος σε μία κοινή πολιτισμική βάση.
Σε αυτό το σημείο θα ήταν καλό να αναφέρουμε ότι ο πρώτος ευρωπαϊκός πολιτισμός στον κόσμο της Νοτιοανατολικής Μεσογείου ήταν η Κρήτη, την εποχή του Χαλκού γύρω στο 6000 π. Χ. Ο πολιτισμός της Κρήτης για παράδειγμα άσκησε επιρροή και διέδωσε ιδέες σε επίπεδο γραμμάτων, τεχνών, εμπορίου και τεχνογνωσίας που αργότερα χρησιμοποίησαν και άλλοι ευρωπαϊκοί λαοί. Από τότε λοιπόν παρατηρείται μία χρήση των ιδεών από όλους τους λαούς της Ευρώπης, γεγονός που μας κάνει να δεχόμαστε ακόμα περισσότερο την άποψη ότι ο ευρωπαϊκός πολιτισμός είναι τοποθετημένος σε μία κοινή πολιτισμική βάση, αλλά και σε μια διαδικασία εξέλιξης και δημιουργικών ανταλλαγών.
Ενδεικτικά, μία σύγκριση μεταξύ των παραδοσιακών πορτογαλικών τραγουδιών fado (είδος μουσικής που συνδέθηκε με τα φτωχά προάστια της Λισσαβόνας κατά τη διάρκεια του 2ου τέταρτου του 19ου αιώνα ) και των ρεμπέτικων αποδεικνύει ότι η ευρωπαϊκή μουσική έχει και αυτή κοινές ρίζες. Η ομοιότητα μεταξύ των δύο ειδών δεν εντοπίζεται τόσο στη μουσική τους όσο στις όμοιες κοινωνικές συνθήκες κάτω από τις οποίες εμφανίστηκαν, στην ιδεολογία που ενσωμάτωσαν καθώς και τον τρόπο με τον οποίο παρουσιάζονται ακόμα στο κοινό. Η Μικρασιατική καταστροφή, οι κοινωνικές αδικίες και η φτώχεια έκαναν τους Έλληνες και τους Πορτογάλους να βρουν διέξοδο στη μουσική. Στη μουσική fado όπως και στα ρεμπέτικα τραγούδια οι στίχοι και η μελωδία μετουσιώνονται σε συναίσθημα για να εκφράσουν το πάθος, τη μοναξιά, τη θλίψη, την προσδοκία, τη λύπη, το πένθος και τη νοσταλγία. Και τα δύο είδη τραγουδιού αποτελούν πλέον αναπόσπαστο κομμάτι της πολιτιστικής κληρονομιάς τόσο της Ελλάδας όσο και της Πορτογαλίας και κατ’ επέκταση και όλης της Ευρώπης.
Το ευρωπαϊκό θέατρο έχει και αυτό κοινές ρίζες που εντοπίζονται στον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό. Πολλά θεατρικά έργα του παρελθόντος αλλά και της σύγχρονης εποχής παρουσιάζουν ομοιότητες μεταξύ τους λόγω του ότι η βάση τους είναι το αρχαίο Ελληνικό θέατρο. Η ιδέα του θεάτρου μετακενώθηκε από τον ένα ευρωπαϊκό πολιτισμό στον άλλο και έτσι σήμερα αποτελεί “κτήμα” όλων των ευρωπαίων πολιτών. Αρχαίες τραγωδίες έχουν αποτελέσει τη βάση για άλλα θεατρικά έργα με αποτέλεσμα στην εξέλιξη του θεάτρου γενικά αλλά και τη μετάδοση μίας θεατρικής παιδείας κοινής για όλους τους Ευρωπαίους.
Εν κατακλείδι, θα πρέπει να αναρωτηθούμε πως τελικά διαμορφώνεται η ευρωπαϊκή ταυτότητα του μέλλοντος. Γι αυτό το λόγο η ευρωπαϊκή ταυτότητα θα πρέπει να αποτελεί τον κινητήριο μοχλό για όλες τις ενέργειες της Ευρώπης στο μέλλον. Αυτό που χρειάζεται είναι νέοι τρόποι θεώρησης του πολιτιστικού γίγνεσθαι και συνέχιση της διαμόρφωσης κοινών πολιτισμικών αξιών γιατί όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο Ουμπέρτο Έκο “στο εσωτερικό του ίδιου του δυτικού πολιτισμού αντιλαμβανόμαστε όλο και περισσότερο μία ευρωπαϊκή ταυτότητα”.
*Ο Γιώργος Κασιμάτης είναι στέλεχος του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, επικεφαλής του EuroparlTV
