Ένα δοκίμιο του Χάρη Παμπούκη
Διαπιστώσεις και µατιές στο µέλλον
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Στη κοινότητα του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστήµιου, κοιτίδα γνώσεως της “κοιµώµενης” δύναµης του αύριο
Αφορµή για τις σκέψεις που ακολουθούν και µοιράζοµαι, στάθηκε η αίσθηση µου, ότι προσπαθώντας να συλλάβεις διανοητικά µία κρίση όντας υπό χωρικό περιορισµό, βοηθάει, δηλαδή κάπως έχεις την (ψευδ-)αίσθηση ότι την τιθασεύεις και κυριαρχείς πάντως στον χρόνο. Προσπαθώντας να εννοήσεις την ουσία των πραγµάτων, να καταλάβεις, να µοιραστείς.
Η ανθρώπινη πρόοδος στηρίχθηκε στην ανθρώπινη περιέργεια. Παράλληλα η κρίση του κορωνοϊού αναδιέταξε τις προτεραιότητες και τον προσωπικό µας χρόνο. Αποτέλεσµα οι σκέψεις που εδώ εκτίθενται και γράφτηκαν, έχοντας στο µυαλό και τη καρδιά µου την καρδιά της γνώσης, δηλαδή την πανεπιστηµιακή κοινότητα στην οποία ανήκω. Το κείµενο που ακολουθεί είναι ηθεληµένα σε µεγάλο βαθµό γενικό, all around, κύρια στοχαστικό, όχι σχολαστικό, µε ανάµεικτες διαπιστώσεις, προβλέψεις, προτάσεις και στοχασµούς.
Είναι σαφές, ότι η προτεραιότητα σήµερα είναι η αντιµετώπιση της παγκόσµιας αυτής πολλαπλής σοβαρής απειλής. Αλλά είναι ήδη καιρός να οργανώσουµε το αύριο. Και δεν εννοώ µόνο την απαραίτητη οργάνωση της αντιµετώπισης της κρίσης, που θέτει σοβαρά ζητήµατα, όπως πόσο καιρό θα διαρκέσει η πρώτη φάση σε συνδυασµό µε την αντοχή των πολιτών και κυρίως του συστήµατος υγείας; Πώς θα υπάρξει σταδιακή χαλάρωση και κυρίως πότε, ώστε να µειωθεί ο χρόνος του δεύτερου κύµατος του ιού; Πέραν αυτών που αυτονόητα η πολιτεία και η κυβέρνηση ασφαλώς θα φροντίσει. Με τη λογική του έκτακτου απέναντι σε µία ιδιότυπη µάχη, ο οποίος χρειάζεται τη µιλιταριστική σοφία, όχι νοοτροπία. Υπάρχει όµως, ήδη, και το πέραν αυτού. Το µετά.
Η Οργάνωση του αύριο. Γιατί η κρίση του κορωνοϊού που µαστίζει, φοβίζει, σκοτώνει, αποδιοργανώνει, είναι συγχρόνως µία ευκαιρία. Όπως κάθε κρίση. Για αλλαγές προς το καλύτερο. Αυτό το έχουν εντοπίσει Έλληνες και ξένοι διανοούµενοι και συµβαίνει έτσι στη διαλεκτική φύση του κόσµου.
(Δεν θα αναφερθώ συστηµατικά, γιατί και είναι βέβαιο ότι θα αδικήσω όσους ξεχάσω και θα 1 επιβαρύνω το κείµενο µε παραποµπές που τελικά δεν είναι η ουσία του. Δεν διεκδικώ πρωτοτυπία, εξάλλου ή γένει περγαµηνές. Ας µε συγχωρέσουν λοιπόν, γιατί είναι βέβαιο, ότι ανάµεσά τους βρίσκονται άνθρωποι των οποίων η σκέψη µε ενέπνευσε και για τους οποίους τρέφω εκτίµηση).
Φυσικά οι αλλαγές – προς το καλύτερο εννοούµε- δεν είναι νοµοτελειακές. Και βέβαια η φυσική τάση θα είναι ο κόσµος να επιστρέψει κατά βάση στη κανονικότητα της, προ της κρίσεως. Περίπου στα ίδια. Με κάποιους περιορισµούς και σε άγνωστο διάστηµα. Η ουσία όµως είναι, ότι η κρίση είναι και ευκαιρία σοβαρών αλλαγών ή έστω διορθώσεων, γιατί ως δύναµη αποδιοργάνωσης έχει αναδείξει διάφορα κενά και τονίσει διάφορες ατέλειες. Απλώς αυτό δεν θα συµβεί νοµοτελειακά. Αλλά θέλει όραµα, οργάνωση και πολιτική βούληση. Από εµάς εξαρτάται.
Η κρίση είναι εγερτήριο πόνου, προειδοποίηση, η Νέµεσις κατά της ανθρώπινης άλογης Ύβρεως έναντι της οικολογίας (ελληνική σύνθετη λέξη: οίκος και λογική), προειδοποίηση που εν δυνάµει µπορεί να αποδειχθεί λίαν ευεργετική. Εάν έχουµε τη φρόνηση σε αυτό το σταυροδρόµι να ορίσουµε το µέλλον µας αλλάζοντας προς το καλύτερο. Και είναι ευκαιρία, γιατί η παγκόσµια αλληλεγγύη προέρχεται από το συλλογικό ένστικτο επιβίωσης που έχει ενεργοποιηθεί από τον φόβο, αυτή τη γενεσιουργό δύναµη κοινωνικής οργάνωσης. Είναι ευκαιρία για µία επανεκκίνηση σε πολλά επίπεδα, αν όχι σε όλα. Και θέλει όραµα, οργάνωση, συνεννόηση, εκτέλεση.
Το παρόν δοκίµιο έχει αυτό ως πρώτο µήνυµα: µία πρόσκληση συγκρότησης δοµής µε αντικείµενο να συλλάβουµε, διατυπώσουµε, ορίσουµε και οργανώσουµε την Επανεκκίνηση.
Η ζωή είναι διαλεκτική, κυκλική. Και µετά από περίοδο δεινών έρχεται περίοδος ευηµερίας.
Γιατί θα αλλάξουν πράγµατα. Από τη φύση των πραγµάτων και τη δύναµη της τυχαιότητας (προσκαλώ στην ανάγνωση του βιβλίου Τύχη, εκδόσεις Πατάκη, του στοχαστή Γιώργου Παµπούκη). Το πραγµατικό δίληµµα είναι: θα µας ορίσουν ή θα επιχειρήσουµε να τα ορίσουµε; Και βέβαια δεν σηµαίνει διόλου ότι ακόµη και εάν οραµατιστούµε το µέλλον, το ορίσουµε, το οργανώσουµε, ότι τα πράγµατα έτσι θα γίνουν.
Η θεωρία των σύνθετων συστηµάτων, του µαύρου κύκνου [Nassim Nicholas Taleb], της πάλης µε την νοµοτελειακή τυχαιότητα [Prigosin, ο ιδιοφυής Benoit Mandelbrot] είναι σήµερα επίκαιρα, ο τρόπος σκέψης του αύριο, και δείχνουν ότι απλώς θα εισάγουµε στη χαοτική συνθήκη παραµέτρους, υποθέτοντας, ότι στις ανθρώπινες κοινωνίες θα έχουµε τη δυνατότητα µεγαλύτερης επιβολής. Αυτό που είναι βέβαιο είναι ότι πρέπει να το επιχειρήσουµε. Και αυτό προτείνω εδώ. Είναι η ευκαιρία για την σύλληψη και οργάνωση καλύτερου µέλλοντος και διόρθωσης πολλών λαθών σε συλλογικό, εθνικό και ατοµικό επίπεδο. Είναι η ευκαιρία µίας νέας σύνθεσης, βιώσιµης και φρόνιµης (από τη φρόνηση).
Η πιο σηµαντική λειτουργία του ιού είναι η αποκάλυψη της ανάγκης για
διόρθωση. Η ευκαιρία για διόρθωση. Και για στοχασµό. Γιατί πάντα υπάρχει λόγος πνευµατικός για ό,τι συµβαίνει στο κόσµο. Η πολιτική ηγεσία – και λογικά ως ένα µέτρο- ασχολείται αποκλειστικά και κατά προτεραιότητα µε τη διαχείριση της κρίσης, χωρίς να οργανώνει – κατά το δυνατό – το µετά. Ενώ αυτό πρέπει να γίνει σε όλα τα επίπεδα: παγκόσµιο ή διεθνές, ευρωπαϊκό και εθνικό.
Και αυτό προϋποθέτει πολιτικές ηγεσίες καλλιεργηµένες, µε την έννοια τη φιλοσοφική, και πολιτισµικά εξελιγµένες, ανεξάρτητα του ταλέντου της πολιτικής επικοινωνίας. Γιατί η δράση προϋποθέτει κατανόηση και η κατανόηση προϋποθέτει υπόβαθρο αντίληψης που δεν υπάρχει πάντα. Αυτό εξάλλου είχα επιχειρήσει να προτείνω και για την ελληνική κρίση µαζί µε τον Ζακ Αταλί, απόψεις που είχα συνοψίσει στο προ πενταετίας βιβλίο µου , Περί Ελπίδας- Για ένα εθνικό σχέδιο υπέρβασης της κρίσης, (προλ. Ζ. Αταλί), Εκδ. Λιβάνη, 2016.
Και υπάρχει και ο φόβος της λήθης. Όπως συνήθως συµβαίνει. Δυστυχώς. Η επιστροφή της κανονικότητας. Χωρίς µαθήµατα από τα παθήµατα.
Η ζωή είναι διαλεκτική, κυκλική. Και µετά από περίοδο δεινών έρχεται περίοδος ευηµερίας. Αυτό είναι το κατά βάση αισιόδοξο µήνυµα. Αυτόν τον νέο κύκλο πρέπει να οργανώσουµε. Ή ακριβέστερα να επιχειρήσουµε να τον οργανώσουµε εν µέσω του ωκεανού της τυχαιότητας και της εγωιστικής ηγεµονικής στάσης των Κρατών.
Η Κυβέρνηση, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή µε εντολή του Συµβουλίου, ο ΟΗΕ, οι G8 & 20 πρέπει άµεσα να προχωρήσουν στη δηµιουργία think tank σχετικά µε το ζήτηµα αυτό.
Και εδώ, στα του οίκου µας, πρέπει άµεσα να θεσπίσουµε ένα “Υπουργείο του Μέλλοντος” (όχι ως ευκαιρία για διορισµούς ηµετέρων, αλλά ως εθνικό think tank αρίστων τεχνοκρατών), ένα τόπο κοινωνικής οργάνωσης της γνώσης για ένα καλύτερο συλλογικό αύριο, ένα σύστηµα που δεν θα διαχειρίζεται την εξουσία αλλά το όραµα, τη δηµόσια πρόληψη των κρίσεων, που δεν θα διατάζει αλλά θα προτείνει, που δεν θα επιβάλλει αλλά θα πείθει. Θα επιµείνω σε αυτό είναι απαραίτητο.
Η θέσπισή του είναι απλή βέβαια, ενώ η σύνθεση και η οργάνωσή του µπορεί να είναι µία ευέλικτη δοµή δύο επιπέδων, ένα συµβούλιο διεύθυνσης που θα χαράζει τα αντικείµενα, στο οποίο θα µετέχουν διακεκριµένοι επιστήµονες, φιλόσοφοι και στοχαστές, και µία δοµή συλλογής πληροφοριών τεκµηρίωσης, πρότασης µε βάση τις κύριες κοινωνικές λειτουργίες: Δηµόσια αγαθά (υγεία παιδεία), Μελλοντολογία, Διεθνείς υποθέσεις, Οικονοµία, Θεσµοί και Δικαιοσύνη. Αυτή η δοµή, που την ονόµασα παραστατικά “Υπουργείο του Μέλλοντος”, θα είναι το σκεπτόµενο Κράτος, η σκεπτόµενη Πολιτεία.
AYΡΙΟ ΤΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ
