Του Σωκράτη Αργύρη*
Ιστορικά η Δύση έχει επιλεκτική μνήμη όσο αφορά τα ιστορικά γεγονότα. Οπότε ας δούμε πρώτα την Ιστορία της Ουκρανίας που πάλι δυστυχώς βρίσκεται σε μια εμπόλεμη κατάσταση και μετά θα δούμε τι λέει η γεωστρατηγική της Δύσης γι’ αυτή την περιοχή του πλανήτη.
Η Ουκρανία έχει ένα ιστορικό παρελθόν όπου βλέπουμε ότι ποτέ σχεδόν ο λαός της απόλαυσε την αυτοδιάθεση, γιατί αν και ήταν το πρώτο ανατολικό σλαβικό κράτος και αναδείχθηκε σε ισχυρό έθνος κατά τον Μεσαίωνα, μέχρι να διαλυθεί το 12ο αιώνα, αλλά ως τα μέσα του 14ου αιώνα τα σημερινά εδάφη της Ουκρανίας βρίσκονταν υπό την κυριαρχία τριών εξωτερικών δυνάμεων: της Χρυσής Ορδής (ήταν ένα κομμάτι της μογγολικής Αυτοκρατορίας, το οποίο κατάφερε να επεκταθεί και να φτάσει, όπου και ανακόπηκε η προέλασή της, μέχρι τη Κεντρική Ευρώπη), του Μεγάλου Δουκάτου της Λιθουανίας και του βασιλείου της Πολωνίας. Μετά τον Μεγάλο Βόρειο Πόλεμο (1700-1721) τα εδάφη διαμελίστηκαν μεταξύ των γειτονικών δυνάμεων και, από το 19ο αιώνα και μετά, το μεγαλύτερο μέρος τους ενσωματώθηκε στη Ρωσική Αυτοκρατορία, με το υπόλοιπο να περιέρχεται υπό τον έλεγχο της Αυστροουγγαρίας. Τι είχε συμβεί όμως πριν την υπογραφή της Συνθήκης που υπέγραψε η Ουκρανική Εθνική Δημοκρατία και πώς αυτή προέκυψε;
Στα μέτωπα του Α’ παγκόσμιου πολέμου περίπου 3 εκατομμύρια από τους Ουκρανούς πολέμησαν με τον στρατό της Ρωσίας, και πάνω από 250.000 με τις αντίπαλες δυνάμεις της Αυστροουγγαρίας. Στις 17 Μαρτίου 1917, πριν την Οκτωβριανή Επανάσταση, οι εκπρόσωποι των διαφόρων ουκρανικών πολιτικών, κοινωνικών, πολιτισμικών, και επαγγελματικών οργανώσεων συγκεντρώθηκαν στο Κίεβο και διαμόρφωσαν την ουκρανική Κεντρική Ράντα, ως ένα ουκρανικό αντιπροσωπευτικό σώμα. Ένα σημαντικό γεγονός στην πρώτη φάση του ουκρανικού αγώνα για την Ανεξαρτησία (1917-1920) ήταν το ουκρανικό Εθνικό Κογκρέσο, το οποίο συγκλήθηκε από την Κεντρική Ράντα στο Κίεβο, από 19-21 Απρίλιος 1917, το οποίο αναγνώρισαν, ως «υπέρτατη εθνική αρχή» και απαίτησαν την αυτονομία της Ουκρανίας, τα δικαιώματα των μειονοτήτων, καθώς και τη συμμετοχή των ουκρανών εκπροσώπων σε μια μελλοντική ειρηνευτική διάσκεψη. Μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση του 1917, όλες οι τσαρικές απαγορεύσεις σχετικά με την ουκρανική γλώσσα και τον πολιτισμό της Ουκρανίας καταργήθηκαν. Οι περισσότερες όμως μη – ουκρανικές πολιτικές οργανώσεις ήταν εχθρικές στην ιδέα της ουκρανικής αυτονομίας, πόσο μάλλον της ανεξαρτησίας. Οι ουκρανικό – ρωσικές σχέσεις συνέχισαν να επιδεινώνονται, όπως και οι οικονομικές συνθήκες, η στρατιωτική πειθαρχία του νόμου και της τάξης, καθώς και η κατάσταση στο μέτωπο.
Το Δεκέμβριο του 1917 οι ηγέτες της Κεντρικής Ράντα, κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι μια χωριστή Συνθήκη Ειρήνης με τις Κεντρικές Δυνάμεις και τη Γερμανική στρατιωτική βοήθεια, ήταν ο μόνος τρόπος για να διασωθεί η Ουκρανική Εθνική Δημοκρατία. Δεδομένου ότι μόνο ένα ολοκληρωμένο ανεξάρτητο κράτος θα μπορούσε να συνάψει μια διεθνή συμφωνία, στις 25 Ιανουαρίου του 1918, η Ράντα έκδωσε την τέταρτη Οικουμενική Διακήρυξη με την ανακήρυξη της ανεξαρτησίας της Ουκρανίας και υπέγραψαν στις 9 Φεβρουαρίου 1918 τη Συνθήκη Ειρήνης του Μπρεστ-Λιτόφσκ της Ουκρανικής Εθνικής Δημοκρατίας και των Κεντρικών Δυνάμεων, μια Συνθήκη που ονομάστηκε επίσης ως «Ειρήνη έναντι Άρτου» και εξασφάλισαν την υποστήριξη στην τροφοδοσία των Κεντρικών Δυνάμεων έναντι στρατιωτικής προστασίας και συγχρόνως αναγνώριση της Ουκρανίας ως ουδέτερο κράτος.
Αλλά εδώ να σημειώσουμε ότι η Αντάντ τελικά ήταν εχθρική προς την ανεξαρτησία της Ουκρανίας μετά τον πόλεμο, που αργότερα έγινε μέρος της ΕΣΣΔ.
Γιατί «… Ο πόλεμος είναι μια πράξη βίας, προορισμένη στο να καταναγκάσει τον αντίπαλο να εκτελέσει τη θέλησή μας, είναι μια απλή συνέχιση της πολιτικής μ’ άλλα μέσα… Ο πόλεμος δεν ανήκει στο πεδίο των τεχνών και των επιστημών, αλλά σε κείνο της κοινωνικής ύπαρξης. Είναι μια σύγκρουση μεγάλων συμφερόντων ρυθμισμένη με το αίμα, κι είναι μόνο σ’ αυτό που διαφέρει από τις άλλες συγκρούσεις… » αυτά έγραφε στο κλασσικό βιβλίο του «Περί Πολέμου» ο Καρλ φον Κλαούζεβιτς το 1832, που εκδόθηκε μετά τον θάνατον του.
Συνέχεια αυτού του βιβλίου είναι το βιβλίο του Παναγιώτη Κονδύλη «Θεωρία του Πολέμου», που εκδόθηκε το 1997 και εκεί μας εξηγεί επίσης ότι:
«Ο πόλεμος αποτελεί συνέχεια της πολιτικής υπό δύο θεμελιώδεις έννοιες. Όταν ο όρος «πολιτική» εκλαμβάνεται με την αντικειμενική του σημασία, για να χαρακτηρίσει τη διαμορφωμένη μέσα στον χρόνο ιστορικοκοινωνική φυσιογνωμία ενός συλλογικού πολιτικού υποκειμένου, τότε o πόλεμος συνεχίζει την πολιτική υπό την έννοια ότι αποτυπώνει εκ των πραγμάτων, και ανεξάρτητα από τα τρέχοντα μελήματα και βουλήματα των δρώντων προσώπων, τη φυσιογνωμία αυτή, την οποία μπορούμε να δούμε από πολλές πλευρές και, ανάλογα, να την ονομάσουμε πολιτισμική ή κοινωνική ή γεωπολιτική κατάσταση, οικονομικό ή στρατιωτικό δυναμικό κ.τ.λ. Με την υποκειμενική της σημασία, πάλι, η «πολιτική» υποδηλώνει τους σκοπούς και τις βλέψεις συγκεκριμένων προσώπων με βαρύνοντα λόγο στα πολιτικά πράγματα ενός συλλογικού υποκειμένου· τότε ο πόλεμος συνεχίζει την πολιτική ως μέσο προς εκπλήρωση αυτών των σκοπών και αυτών των βλέψεων… »
Τα τωρινά γεγονότα στην Ουκρανία ερμηνεύονται γιατί αφορούν περιπτώσεις που έχουν αναφερθεί σε κείμενα και γραφτά μεγάλων αναλυτών ήδη από την αρχή του προηγούμενου αιώνα, όταν ακόμα οι συγκρούσεις στο ευρωπαϊκό έδαφος, ήταν διαφορά Γαλλίας – Πρωσίας.
Επειδή οι δύο παγκόσμιοι πόλεμοι, μπορούν να θεωρηθούν ως πόλεμοι ανακατανομής της παγκόσμιας κυριαρχίας πάνω στην οικονομία όσο και στην πολιτική ισχύος αλλά μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης και του Ψυχρού Πολέμου βλέπουμε να αναβιώνουν πολεμικά μέτωπα ξανά όπως τα ζήσαμε στη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου με τον ελληνικό εμφύλιο, με τον πόλεμο στο Βιετνάμ ή στην Αφρική μετά την κατάρρευση του στρατιωτικού καθεστώτος στην Πορτογαλία.
Την ερμηνεία θα την βρούμε πρώτα σε ένα βιβλίο που γράφτηκε στα 1902, που ουσιαστικά προβλέπει τους λόγους που συνέβησαν οι δύο παγκόσμιοι πόλεμοι και τώρα βιώνουμε τις συνέπειες της πτώσης του τοίχους του Βερολίνου όπου διαλύθηκε η ΕΣΣΔ.
Το βιβλίο αυτό είχε τίτλο Ιμπεριαλισμός: μία μελέτη του John Atkinson Hobson που αποτέλεσε την σκληρότερη κριτική που είχε ποτέ διατυπωθεί κατά του καπιταλισμού. Γιατί ο Μαρξ ισχυρίστηκε πως ο καπιταλισμός θα αυτοκαταστραφεί, άσχετα που έγραφε στον πρόλογο της Κριτικής της Πολιτικής Οικονομίας (1859) τα εξής «…οι απόψεις μου, ανεξάρτητα από το πώς θα τις κρίνει κανείς και από το πόσο λίγο συμπίπτουν με τις συμφεροντολογικές προκαταλήψεις των κυρίαρχων τάξεων, είναι το αποτέλεσμα ευσυνείδητης και μακρόχρονης έρευνας… »
Ο Χόμπσον όμως υποστήριξε πως ο καπιταλισμός θα καταστρέψει τον κόσμο! Και μάλλον αυτός είναι που δικαιώνεται. Γιατί για τον Χόμπσoν, ο ιμπεριαλισμός είναι «η προσπάθεια των μεγάλων ρυθμιστών της βιομηχανίας να διευρύνουν το κανάλι για τη ροή του πλεονάζοντος πλούτου τους, αναζητώντας αγορές και επενδύσεις στο εξωτερικό για να απομακρύνουν τα αγαθά και το κεφάλαιο που δεν μπορούν να χρησιμοποιήσουν στην πατρίδα τους». Έτσι το αποτέλεσμα όμως του ιμπεριαλισμού θα είναι καταστροφικό. Από την στιγμή που το κάθε έθνος προσπαθεί να κάνει το ίδιο, η σύγκρουση μοιάζει αναπόφευκτη.
Εδώ όμως υπάρχει μια αιτιώδης σχέση του ιμπεριαλισμού με την γεωστρατηγική και τους πολέμους που αιματοκύλησαν τον κόσμο και συνεχίζεται και θα πρέπει να πάμε στα 1904 όπου δημοσιεύθηκε η ανάλυση του Halford Mackinder, με την θεωρία του, της «Περιοχής της Καρδιάς της Γης» (Heartland), που βασίζεται στο θέμα της ασφάλειας, εφαρμόζοντας την γεωγραφική διαίρεση της υδρογείου. Η «περιοχή της καρδιάς της Γης» (της κεντρικής περιοχής δηλαδή) (Heartland) ή «Περιοχή του Άξονα» είναι η κεντρική και πιο σημαντική περιοχή της Ευρασίας, και όποιος την κατέχει μπορεί να ελέγξει τον κόσμο. Καταλήγει προτείνοντας την πολιτική της ανάσχεσης (Containment), ώστε να εμποδιστεί η απρόσκοπτη πρόσβαση στη θάλασσα. Εφαρμόσθηκε σε εξελιγμένη μορφή κατά τη ψυχροπολεμική περίοδο (όπου είχαμε περιορισμό της τότε Σοβιετικής Ένωσης) και ισχύει σε αρκετό βαθμό μέχρι και σήμερα.
Στα 1919 στο έργο του Democratic Ideals and Reality τη συνοψίζει στην κλασική έκτοτε φράση:
«αυτός που ελέγχει την ανατολική Ευρώπη ελέγχει την Ευρασία, αυτός που ελέγχει την Ευρασία ελέγχει το παγκόσμιο νησί, και αυτός που ελέγχει το παγκόσμιο νησί ελέγχει τον κόσμο».
Ένας άλλος αναλυτής της γεωπολιτικής ο Αμερικανός Nicolas Spykman, που είχε επιρρεασθεί από τον Georg Simmel, αντιδιέστειλε την ανάλυση του από αυτή του Mackinder ως εξής: «Όποιος ελέγχει την περίμετρο κυριαρχεί στην Ευρασία. Όποιος κυριαρχεί στην Ευρασία ελέγχει τις τύχες του κόσμου», γιατί κατ’ αυτόν η περίμετρος της Ευρασίας (Rimland) είναι πιο σημαντική.
Έτσι η «ρήση Spykman» απετέλεσε τον προάγγελο της ευρωατλαντικής συμμαχίας και έγινε το δόγμα ΝΑΤΟ στον ψυχρό πόλεμο.
Την πρόβλεψη του Hobson για τον Ιμπεριαλισμό και τις θεωρίες του Mackinder και Spykman για την γεωστρατηγική τις βλέπουμε να εφαρμόζονται στην Ουκρανία σήμερα, γιατί θεωρείται ένα από τα πιο σημαντικά πιόνια στην μεγάλη γεωστρατηγική σκακιέρα και γι’ αυτό κτύπησαν πάλι τα τύμπανα του πολέμου σ’ αυτή την ευαίσθητη γεωπολιτικά περιοχή της Ευρασίας, πράγμα που το ζήσαμε και εδώ στα Βαλκάνια πριν από 20 και πλέον χρόνια, με τους βομβαρδισμούς από το ΝΑΤΟ της Σερβίας το 1999,χωρίς την έγκριση του ΟΗΕ.
Ο Zbigniew Brzezinski είναι αυτός που συνδυάζει τόσο την άποψη του Hobson όσο και των Mackinder και Spykman, αφού το δόγμα του είναι: ότι όποιος εξουσιάζει την Ανατολική Ευρώπη, κυριαρχεί στην καρδιά της Ευρώπης, όποιος εξουσιάζει την καρδιά της Ευρώπης, ελέγχει τον νησιωτικό κόσμο, και όποιος εξουσιάζει τον νησιωτικό κόσμο, ελέγχει τον πλανήτη.
Αυτό συμπληρώνει το συμπέρασμα του ότι στη τότε σύγκρουση του Ψυχρού Πολέμου της ηπειρωτικής υπερδύναμης (ΕΣΣΔ) και της ναυτικής υπερδύναμης (ΗΠΑ) νικήτρια βγήκε η δεύτερη, η οποία δεν θα πρέπει ποτέ να επιτρέψει να σηκώσει κεφάλι μία νέα ηπειρωτική υπερδύναμη (Ρωσία, Κίνα), που θα αμφισβητήσει την παγκόσμια ηγεμονία των ΗΠΑ.
Κεντρικό στοιχείο της ανάλυσης του είναι πώς οι ΗΠΑ θα ασκήσουν πολιτική ισχύος στη συμπαγή ευρασιατική εδαφική έκταση που αποτελεί την πατρίδα του μεγαλύτερου τμήματος του παγκόσμιου πληθυσμού και το χώρο όπου βρίσκονται οι περισσότεροι φυσικοί πόροι και αναπτύσσεται η σημαντικότερη οικονομική δραστηριότητα. Εκτεινόμενη από την Πορτογαλία μέχρι τον Βερίγγειο πορθμό και από τη Λαπωνία μέχρι τη Μαλαισία, η Ευρασία αποτελεί τη «μεγάλη σκακιέρα» πάνω στην οποία η πρωτοκαθεδρία της Αμερικής είτε θα αναγνωριστεί είτε θα αμφισβητηθεί τα επόμενα χρόνια. Το καθήκον της Αμερικής είναι, υποστηρίζει ο Zbigniew Brzezinski, να χειριστεί τις συγκρούσεις και τις σχέσεις στην Ευρώπη, την Ασία και τη Μέση Ανατολή, έτσι ώστε να μην εμφανιστεί καμιά αντίπαλη υπερδύναμη ικανή να απειλήσει τα συμφέροντα και την ευημερία των ΗΠΑ.Εκεί αναφέρεται στην Ουκρανία και θεωρεί ότι το βασικό πρόβλημα της είναι ότι βρίσκεται στο σημείο συνάντησης και τριβής των τεκτονικών πλακών ΝΑΤΟ και Ρωσίας, Ορθοδοξίας και Καθολικισμού (ο Μπάιντεν είναι ο δεύτερος πρόεδρος των ΗΠΑ που είναι καθολικός μετά τον Κένεντι), Ρωσίας και Γερμανίας, Ανατολικού και Δυτικού πολιτισμού. Χαρακτηρίζει την Ουκρανία ως ένα από τα πέντε κράτη «Γεωπολιτικούς Άξονες» (Ουκρανία, Τουρκία, Αζερμπαϊτζάν (πρόσφατα τα ζήσαμε με την σύγκρουση στο Ναγκόρνο Καραμπάχ), Ιράν και Νότιο Κορέα), κράτη που κατά τον συγγραφέα, η σημασία τους δεν προέρχεται από τη δύναμη τους ή τα κίνητρα τους αλλά από την ευαίσθητη θέση τους και τις συνέπειες που έχει η δυνητικά ευάλωτη κατάσταση τους στη συμπεριφορά των πέντε «στρατηγικών παικτών» (Γαλλία, Γερμανία, Ρωσία, Κίνα, Ινδία).
Χαρακτηρίζει μάλιστα την Ουκρανία ως χώρα κλειδί για το μετασχηματισμό της Ρωσίας, λέγοντας χαρακτηριστικά ότι χωρίς την Ουκρανία η Ρωσία παύει να είναι ευρασιατική αυτοκρατορία και μετασχηματίζεται σε κυρίως ασιατικό αυτοκρατορικό κράτος. Γράφει κατά λέξη ο Zbigniew Brzezinski:
«Για την Αμερική, το κύριο γεωπολιτικό λάφυρο είναι η Ευρασία (…). Η Ουκρανία (είναι) νέος και σημαντικός χώρος στην ευρασιατική σκακιέρα, είναι γεωπολιτικός άξονας (….) αν η Ρωσία διατηρούσε τον έλεγχο της Ουκρανίας, θα μπορούσε να επιδιώξει να είναι ο ηγέτης μιας ισχυρής ευρασιατικής αυτοκρατορίας (…). Από αυτή την άποψη, η Ουκρανία είχε κρίσιμη σημασία (…) οι Αμερικανοί πολιτικοί κατέληξαν να περιγράφουν την αμερικανο-ουκρανική σχέση ως «στρατηγική σχέση εταίρων» (…) χωρίς την Ουκρανία θα σήμαινε τελικά ότι η Ρωσία θα «ασιατοποιούνταν» (…) . Καθώς η Ευρωπαϊκή Ένωση και το ΝΑΤΟ επεκτείνονται, η Ουκρανία θα είναι τελικά σε θέση να επιλέξει αν επιθυμεί ή όχι να γίνει μέλος αυτών των οργανισμών (…). Αν και κάτι τέτοιο θα χρειαστεί χρόνο, δεν είναι πολύ νωρίς για τη Δύση (…) να συνεχίσει να υποδεικνύει τη δεκαετία 2005 – 2015 ως λογικό χρονικό πλαίσιο στο οποίο θα αρχίσει η προοδευτική ένταξη της Ουκρανίας (…). Πράγματι, ο ρόλος του Κιέβου ενισχύει το επιχείρημα ότι η Ουκρανία είναι το κρίσιμο κράτος (…)».Η αντίδραση της Μόσχας εξηγείται γιατί χάνοντας την επιρροή της στην Ουκρανία πλήττεται σημαντικά ο ηγετικός ρόλος της στην Ευρασία, όπως διαμορφώθηκε μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης.
Το Κρεμλίνο βλέπει πολλούς εθνοτικούς Ρώσους (22% του πληθυσμού της Ουκρανίας) να κινδυνεύουν να γίνουν πολίτες δεύτερης κατηγορίας σε μία χώρα γεμάτη αντιρωσικό μένος.Αισθάνεται να αμφισβητείται η θέση της Ρωσίας ως προστάτιδας των απανταχού Σλάβων, και βεβαίως να στενεύει απελπιστικά το στρατηγικό βάθος της, που την προστατεύει ιστορικά από εισβολές όπως του Ναπολέοντα και του Χίτλερ.
Ο Θουκυδίδης είχε πει ότι «Ειρήνη είναι μια εκεχειρία σε ένα πόλεμο που είναι σε συνεχή εξέλιξη».
Ίσως αυτό να είχε στο μυαλό του ο Henri Kissinger σε άρθρο του στην Washington Post στις 6 Μαρτίου 2014 με τίτλο «How the Ukraine crisis ends»: «Η Δύση πρέπει να καταλάβει ότι για τη Ρωσία η Ουκρανία δεν μπορεί να είναι ποτέ απλά μία ξένη χώρα. Η ρωσική ιστορία ξεκίνησε με αυτό που ονομαζόταν Κράτος των Ρως. Η ρωσική θρησκεία εξαπλώθηκε από εκεί. Η Ουκρανία έχει υπάρξει μέρος της Ρωσίας για αιώνες και η ιστορία τους είναι συνυφασμένη. Κάποιες από τις πιο σημαντικές μάχες για τη ρωσική ελευθερία έγιναν σε ουκρανικό έδαφος. Ο στόλος της Μαύρης Θάλασσας, ο ρωσικός τρόπος επίδειξης δύναμης στη Μεσόγειο, έχει βάση στη Σεβαστούπολη, στην Κριμαία. Ακόμη και γνωστοί αντιφρονούντες, όπως ο Αλεξάντερ Σολζενίτσιν και ο Γιόζεφ Μπράντι επέμειναν ότι η Ουκρανία είναι αναπόσπαστο κομμάτι της ρωσικής ιστορίας και ουσιαστικά, της ίδιας της Ρωσίας».Ο Κίσσινγκερ, πιο πραγματιστής δηλαδή, προτείνει ουσιαστικά την Φιλανδοποίηση της Ουκρανίας. Δηλαδή την πλήρη ουδετερότητα της και από τις δύο πλευρές, κάτι που θυμίζει την πρόταση των Κεντρικών Δυνάμεων στον Α’ παγκόσμιο πόλεμο όπως είδαμε.Επίσης επειδή όλοι μάθαμε να επικαλούμεθα το Διεθνές Δίκαιο, μόνο οι κυρώσεις που επιβάλλει το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ είναι νόμιμες.
*Ο Σωκράτης Αργύρης έχει κάνει σπουδές Ιστορίας και Οικονομίας στη Γαλλία και Μεγάλη Βρετανία