Ο Ανδρέας Παπανδρέου και η εποχή του

Του Nίκου Λακόπουλου

  Ο γιος της Πολωνής Σοφίας Μινέικο και του Αχαιού Γεώργιου Παπανδρέου είναι το μεγαλύτερο αίνιγμα της ελληνικής πολιτικής ιστορίας.

  Μετά τη χαμένη άνοιξη της δεκαετίας του ’20, η μεγάλη στιγμή της ελληνικής Αριστεράς έρχεται με την Απελευθέρωση. Αυτή η άνοιξη δεν θα υπάρξει. Είχε πεταχτεί μαζί με ένα πακέτο τσιγάρα, στη Συμφωνία της Γιάλτας, στο οποίο οι Τσόρτσιλ, Ρούσβελτ και Στάλιν κράτησαν πρόχειρες σημειώσεις για τη μοιρασιά του κόσμου.

  «Θα το κρατήσετε; είπε ο Τσόρτσιλ στον Στάλιν για το πακέτο». «Δεν χρειάζεται, σας έχω εμπιστοσύνη».  

  Ο Τσόρτσιλ το μάζεψε για τα απομνημονεύματά του.

  Η ευκαιρία της Αριστεράς θα χαθεί με έναν εμφύλιο. Η νέα άνοιξη στη δεκαετία ’60 θα φέρει τον “Ανδρέα” στο προσκήνιο, αλλά θα χαθεί με την Αποστασία και τη χούντα, η οποία θα οδηγήσει στην τραγωδία της Κύπρου. Αυτή η τραγωδία θα αποτελέσει την εισαγωγή στο καταστατικό του Πανελλήνιου Σοσιαλιστικού Κινήματος.

  Ο “Γέρος της Δημοκρατίας” είναι δημοκράτης αντικομμουνιστής. Θέλει μια βασιλευομένη δημοκρατία. Ο Ανδρέας θέλει εθνική ανεξαρτησία, λαϊκή κυριαρχία, κοινωνική απελευθέρωση, αλλά το μέλλον που ονειρεύεται είναι δεσμευμένο από το παρελθόν.

  Μετά τον πόλεμο η χώρα φαίνεται να ζει μια σύγκρουση ανάμεσα στον Καραμανλή και –διαδοχικά- τους Παπανδρέου, αλλά στην πραγματικότητα η σύγκρουση ήταν αρχικά ανάμεσα στον Ζαχαριάδη, τον Καραμανλή και τον Παπανδρέου και αργότερα ανάμεσα στον ατίθασο Ανδρέα και τον Διάδοχο Κωνσταντίνο, που ανέβηκε στο θρόνο στην ηλικία των 23 χρονών και είδε ως αντίπαλο τον φυσικό διάδοχο του “Γέρου της Δημοκρατίας”.

 Η χούντα έγινε για τον Ανδρέα. Η δίκη του για “εσχάτη προδοσία” δεν έγινε ποτέ. Ο Κωνσταντίνος θα είναι ο τελευταίος βασιλιάς της δυναστείας των Γκλύξμπουργκ.

  andreas paidi thalassaΤο 1967 ο Ανδρέας αποφυλακίζεται με παρέμβαση του ίδιου του Προέδρου των ΗΠΑ Τζόνσον. Βάζει στην ντουλάπα το σμόκιν της Ένωσης Κέντρου, φοράει μπουφάν κι αρχίζει μια αντίσταση απειλώντας, έξαλλος και φανερά εκνευρισμένος, τη χούντα με ένοπλο αγώνα.

  Όπως συχνά ο Ανδρέας μπλοφάρει. Δεν έρχεται στην Ελλάδα με την πτώση της δικτατορίας, γιατί πιστεύει ότι ο Καραμανλής είναι μια “αλλαγή φρουράς”.  Δεν είναι μόνο πως ο Ανδρέας είναι ευφυής, χαρισματικός, γοητευτικός. Είναι και η Ιστορία που γυρίζει γύρω του, κάθε φορά που φεύγει από την Ελλάδα –μάλλον για να μην πεθάνει- και γυρίζει νικητής-ηγέτης.

 Η εξέγερση του Πολυτεχνείου έφερε στο προσκήνιο μια νέα γενιά που βγήκε από το μαζικό πανεπιστήμιο που έφτιαξε ο Γεώργιος Παπανδρέου. Ο Ανδρέας δεν θα προσπαθήσει να διεκδικήσει το κόμμα του πατέρα του που το θεωρεί “αστικό”. Θα δημιουργήσει ένα νέο κίνημα με γνωστά συνθήματα ‘Έξω οι βάσεις του θανάτου”, “Ούτε ΝΑΤΟ ούτε Βαρσοβία”, “Η Ελλάδα στους Έλληνες”.

 -Είμαστε η συνέχεια του ΕΑΜ, θα πει.

 Ο λόγος του είναι ριζοσπαστικός. Επαγγέλλεται κοινωνικοποιήσεις, διαχωρισμό της εκκλησίας από το κράτος,”σοσιαλισμό”, αλλά διευκρινίζει πως ούτε θα πάει σε νέα ήττα, ούτε σκοπεύει να γίνει ο Αλιέντε της Ελλάδας. Δεν σκοπεύει να πεθάνει σαν ήρωας.

                                                         ***

  Την εποχή αυτή το φάντασμα του νεκρού Τσε Γκεβάρα πλανιέται πάνω από τη Δύση. H βιομηχανία του θεάματος δημιουργεί τους νέους -παγκόσμιους- θεούς, ημίθεους ήρωες. Βασική προϋπόθεση της θεοποίησης είναι αυτή όλων των αγίων. Θα πρέπει -συνήθως- να πεθάνουν. 

 Μπορεί και να ζούμε το Τέλος της Δύσης. Τhis is the End. «Αυτό είναι το τέλος, μοναδικέ μου φίλε. Εδώ τελειώνουν τα σχέδιά μας. Δεν θα ξαναδώ τα μάτια της ξανά, λέει ο Τζιμ Μόρισον.

 -“Nα τραβήξουμε μια οριστική, ξεκάθαρη οριστική γραμμή ανάμεσα σε μας και τον εχθρό” λέει -ως το 1976- ο Μάο τσε Τουγκ.

 Αλλά, ποιος είναι ο εχθρός;

andreas melina  Η οργή και ο θυμός για τη χούντα και την τραγωδία της Κύπρου, ο νέος ριζοσπαστικός λόγος και η προσωπική γοητεία του Ανδρέα Παπανδρέου, έδωσαν στο νεογέννητο κόμμα αρχικά 13%. Θα μπορούσε και να θεωρηθεί προσωπική αποτυχία του Ανδρέα. Πού πήγε το 53% της Ένωσης Κέντρου; 

 andreaw 1951 Η Ελλάδα μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και την τραγωδία της Κύπρου παραιτείται από την ιδέα της Μεγάλης Ελλάδας και ορίζει ξεκάθαρα με ένα αμυντικό δόγμα τα απειλούμενα σύνορά της. “Η Κύπρος είναι μακρυά” είχε πει ο Καραμανλής. “Η Ελλάς ανήκει εις την Δύσιν”.

 Η μεταπολεμική Ελλάδα έφερε τον “μη προνομιούχο” Έλληνα, εργάτη, αγρότη και φοιτητή, που εκφράζει με το ζιβάγκο του και το ανοιχτό πουκάμισο ο καθηγητής που χορεύει ζεμπέκικο με έναν εθνικό-λαϊκό συμβολισμό. Ο Ανδρέας κάνει restart στις ελπίδες πολλών γενεών. Η Ελλάδα αρχίζει ξανά να ονειρεύεται.

  Ο πολιτικός λόγος του Ανδρέα είχε ανακαλύψει τη “φυλή” των Ελλήνων από τη δεκαετία 60. Τροτσκιστής, όταν ήταν μαθητής, ο αμερικανοθρεμμένος αντιιμπεριαλιστής, συγγραφέας  βιβλίων, όπως ο “Πατερναλιστικός Καπιταλισμός” και η “Ελευθερία του Ατόμου”, σχεδιάζει ένα ρόλο πολιτικού ηγέτη του Τρίτου Κόσμου. Eίναι δεινός συγκινησιακός ρήτορας. Έχει διδαχθεί την τέχνη της ρητορικής από τον Κάρολο Κουν και έχει μάθει να χορεύει ζεμπεκιά από έναν εργάτη.

 Ο δημαγωγός που συναρπάζει ιδιαίτερα τη νεολαία πηγαίνει στο χώρο που έγινε η εξέγερση του Κιλελέρ και μιλάει στην αγροτιά ως Εμιλιάνο Ζαπάτα. Η Μελίνα Μερκούρη, δίπλα του, ζητά πίσω από τους Εγγλέζους τα κλεμμένα Μάρμαρα του Παρθενώνα. Δυο λέξεις, θετικές, αποδεκτές από όλους χαρακτηρίζουν το 1981! Νίκη και Αλλαγή.

andreas nevada 1951  Την εποχή του Καραμανλή το καλντερίμι έγινε τσιμέντο. Την εποχή του Ανδρέα θα δούμε αγροτικά τζιπ στο αριστοκρατικό Κολωνάκι, παρδαλές γραβάτες με μπλου τζιν, χωριάτες με λακόστ.

  Παίζοντας με φιέστες και λέιζερ ο Ανδρέας, ωστόσο, διασώζεται από τη γελοία φιγούρα του “Πασόκου”, -τουλάχιστον πριν η Λιάνη τον φέρει σε επαφή με αστρολόγους. Είναι ένα τραγικό πρόσωπο με απεριόριστο χιούμορ και ευγένεια και τη βαθειά γνώση πως η πολιτική είναι ένα σόου που δεν μπορεί να αλλάξει την κοινωνία.

 Ο καθηγητής του Μπέρκλεϊ μεταμορφώνεται ανάλογα με την ώρα και τη στιγμή. Είναι πάνω από όλα πατριώτης, ένας αριστεριστής εθνικιστής που μιλάει μια γλώσσα με πολλές ταχύτητες. Τη μια με τον πολιτικό ορθολογισμό ενός απολύτως ισορροπημένου “κεντρώου” πολίτη, τη “χτυπάει” με ριζοσπαστισμό κι ύστερα κάνει τον αμέριμνο. Με την ακροδεξιά, ναι. Με τη Δεξιά, όχι.

-”Θεέ μου, τι δεξιά νεολαία, έχουμε!” είπε πει κάποτε όταν οι νεολαίοι του κόμματος τον επισκέφτηκαν για να του ευχηθούν “χρόνια πολλά”.

  Ο Ανδρέας παίζει με όλους και με όλα. Χορεύει, χαμογελά, αλλάζει εύκολα ρούχα ανάλογα με το σήμα που θέλει να δώσει, διδάσκει πολιτική ταχτική και είναι γνώστης του image making.

  H γλώσσα του -πολλές φορές δημιουργεί δικές του λέξεις, όπως αιθεροβάμονες, κυβερνητική αναδόμηση, ετεροχρονισμός-, είναι μια πολιτική μεταμφίεσης και ιδεολογικής παρένδυσης. Μια γλώσσα τραβεστί. Αφού έχει υπερβεί ταυτόχρονα την Αριστερά και την Πατριωτική Δεξιά, ο μαρξιστής που θα διαχώριζε την Εκκλησία από το Κράτος, καταλήγει να προσκυνά στην Παναγία του Σουμελά για να διασκεδάσει με ειλικρίνεια την ιδέα ότι έχει αποτύχει:

-”Ανοίξαμε το δρόμο. Αν αποτύχαμε, θα έλθουν άλλοι να συνεχίσουν”, θα πει το 1984 στη Μαρία Ρεζάν.

 Με μια ερωτική σχέση με τον λαό είναι ένας γλυκός προδότης που παραμένει γοητευτικός ακόμα και όταν τον μισούν οι μισοί Έλληνες. Ακόμα κι αν δεν τήρησε τις υποσχέσεις του, προσπάθησε να το κάνει. Ούτε από το ΝΑΤΟ έφυγε, στην ΕΟΚ παρέμεινε και οι κοινωνικοποιήσεις του περιορίστηκαν σε μερικές χρεοκοπημένες επιχειρήσεις.

  Ο τιμωρός του κεφαλαίου, ο λαϊκός εκδικητής, κάνει διακοπές με το κότερο του Λάτση, ο οποίος θα “λογοδοτούσε”. Όλες οι κατηγορίες ότι είναι “μεθύστακας”, μοιχός, λαοπλάνος, τρομοκράτης έγιναν μπούμεραγκ και εδραίωσαν μία σχέση λατρείας με τον λαό.andreas rassia

Ο Ανδρέας είναι ο μέσος Έλληνας, ένας “Ζορμπάς”, ευαίσθητος, με αυτοσαρκασμό, ζωντανός, που προσπάθησε να κάνει όσα υποσχέθηκε σε μια χώρα, όπου η πολιτική περιγράφεται με λέξεις όπως αντιβενιζελικός, αντικαραμανλικός, αντικομμουνιστής, αντιδεξιός. Αρκεί που έδιωξε τον χωροφύλακα, έφερε τον λαό στην εξουσία, εδραίωσε τη δημοκρατία σε ένα “ξέφραγο αμπέλι”. Πήρε τη ρεβάνς για τον Εμφύλιο και τη Χούντα, μοίρασε λεφτά στον λαό και έκανε τους Αμερικάνους να μάθουν πότε έχουμε εθνική επέτειο.

  Ο Ανδρέας ακόμα κι αν πρόδωσε τον Λαό, ακόμα κι αν δεν οδήγησε στη Νίκη, ικανοποίησε τις ηττημένες γενεές γιατί ούτε νίκησε, αλλά ούτε ηττήθηκε. Έφερε μια αξιοπρεπή -κατ΄ άλλους αναξιοπρεπή- ισοπαλία. Πιθανόν να δανείστηκε από τις επόμενες γενιές, αλλά τα χρωστούσε στις προηγούμενες!

  Δεν θα μάθουμε ποτέ, αν ο Ανδρέας πρόδωσε τον Λαό, ή ο Λαός τον Ανδρέα. Υπάρχουν δύο εκδοχές, πάντα, για την Ιστορία, αλλά στην Ελλάδα, είναι και οι δύο λάθος. Το andreas-papandreouβέβαιο είναι ότι μαζί με τον τελευταίο μεγάλο ηγέτη της “δημοκρατικής παράταξης” τελείωσαν και οι εθνικές και λαϊκές αυταπάτες.

 Δύο μέρες αφότου παρέδωσε άρρωστος την εξουσία, κάποιοι στα Ίμια, με ένα διήμερο “πόλεμο” θα τονίσουν το γεγονός ότι η Ελλάδα πλέον είναι ένα έθνος σε υποχώρηση, χωρίς φίλους, με πολλούς εχθρούς που συμβαίνει να είναι και γείτονές του.

 Η αλήθεια είναι πως κανένας δεν γνωρίζει πραγματικά ποιος ακριβώς ήταν αυτός ο γοητευτικός προδότης, που αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα αινίγματα της νεώτερης ελληνικής ιστορίας.

 Ο βλοσυρός Καραμανλής και ο πατέρας Παπανδρέου χαιρετούσαν τον λαό από ψηλά, από το μπαλκόνι με το ένα, το δεξί τους χέρι.

 Ο Αλέξης Τσίπρας είναι ένας από κείνους που  φαίνεται πως τον μισεί και τον θαυμάζει ταυτόχρονα. Και προσπαθεί να απλώσει προς το λαό ανοιχτά –σαν αγκαλιά- και τα δυο του χέρια, όπως ο Ανδρέας. Δύσκολο.

 

Από το βιβλίο Ο ΑΛΕΞΗΣ ΣΤΗ ΧΩΡΑ ΤΩΝ ΘΑΥΜΑΤΩΝ (Εκδόσεις Λιβάνη 2014).