Του Σωκράτη Αργύρη
Η άποψη του παλιού υλισμού είναι η κοινωνία «των πολιτών». Η άποψη του καινούργιου υλισμού είναι η ανθρώπινη κοινωνία. – Καρλ Μαρξ [η 10η θέση για τον Feuerbach
“Oι τρέχουσες συγκρούσεις δεν κυριαρχούνται πλέον από τη σύγκρουση στρατών, αλλά τροφοδοτούνται από φαινόμενα κοινωνικού πόνου. Και πίσω από αυτά τα δημοφιλή κινήματα, διαμορφωτές της κοινής γνώμης, ΜΜΕ, κοινωνικά δίκτυα, ιδιωτικοί παράγοντες κάθε είδους αναδιαμορφώνουν τις διεθνείς σχέσεις όπως αυτοί κρίνουν σκόπιμο.– Bertrand Badie
Το ζήτημα της διακυβέρνησης του κάθε λαού ξεχωριστά και του κόσμου συνολικά, είναι επιτακτικό και επίκαιρο όσο ποτέ. Τα οργανωτικά θεμέλια πάνω στα οποία οικοδομήθηκε και με βάση τα οποία πορεύτηκε η ανθρωπότητα μετά τη Συνθήκη της Βεστφαλίας το 1648 αποδεικνύονται ανεπαρκή για να αντιμετωπίσουν τα σύγχρονα παγκόσμια προβλήματα. Το εθνικό κράτος αδυνατεί, πλέον, να διαχειριστεί μόνο του με τρόπο αποκλειστικό και ανταγωνιστικό προς άλλες ομοειδείς κρατικές εξουσίες, τις κοινές υποθέσεις του πληθυσμού, ο οποίος κατοικεί στην επικράτειά του.
Ο τρόπος διακυβέρνησης των εθνών-κρατών, που γνωρίζαμε και ίσχυε πάνω από πέντε αιώνες, και ο οποίος εξασφάλιζε, έμμεσα, τη διακυβέρνηση του κόσμου μέσα από διακρατικές (διεθνείς) συμφωνίες, διμερείς ή πολυμερείς, που συνάπτονταν μεταξύ ανεξάρτητων, ίσων και κυρίαρχων κρατών, δείχνει να αγγίζει τα ιστορικά του όρια. Οι κοινωνίες της πληροφορίας και της επικοινωνίας δεν χωρούν και δεν μπορούν να λειτουργήσουν περιχαρακωμένες στα εδαφικά σύνορα του εθνικού κράτους.
Το κρίσιμο ερώτημα της διακυβέρνησης ενός λαού συναρτάται πλέον με τον τρόπο διακυβέρνησης του κόσμου και εξαρτάται από αυτόν. Το ερώτημα «ποιος κυβερνά αυτήν την χώρα» συνυφαίνεται πλέον με το «ποιός κυβερνά αυτόν τον κόσμο και πώς κυβερνιέται ο ίδιος».
Ποτέ άλλοτε στην ιστορία της ανθρωπότητας ένα τέτοιο ερώτημα δεν μπήκε με τόσο απτό, καθολικό και τραγικό μαζί τρόπο. Και ποτέ άλλοτε οι τραγικές ή οι ευεργετικές συνέπειες από την ενδεχόμενη επικράτηση μιας παγκόσμιας ενσωματωμένης και αλληλεξαρτώμενης οικονομίας, που θα διέπεται από τους νόμους της αγοράς και θα καθοδηγείται ή θα εποπτεύεται από υπερεθνικούς οργανισμούς δεν είχαν γίνει τόσο, τραγικά, αισθητές.
Οι κοσμογονικής σημασίας αλλαγές που συντελούνται, μας επιβάλλουν να επανεξετάσουμε τα θεωρητικά εργαλεία με βάση τα οποία σκεπτόμαστε το κράτος και τη δημοκρατία.
Δυστυχώς οι απόψεις του Μαρξ έτσι όπως εφαρμόστηκαν από τον Λένιν και τους επιγόνους του, οδηγήθηκαν σε ένα νέο κρατικό σύστημα που υποτίθεται ότι βασιζόταν στην κυριαρχία της λαϊκής βούλησης μέσω των σοβιέτ [συμβουλίων], αλλά στην ουσία η λαϊκή κυριαρχία είχε υποταχθεί στην διανοητική μειοψηφία του Κόμματος με αποτέλεσμα να περιπέσουν σ’ αυτό που η αρχαιοελληνική σκέψη όρισε ως ετερογονία των σκοπών, δηλαδή την κατάσταση εκείνη όπου τα αποτελέσματα που παράγουν οι πράξεις ενός ατόμου ή μιας ομάδας είναι αντίθετα από τις αρχικές επιθυμίες και επιδιώξεις του.
«Αυτό το δικαίωμα που ορίζει τη δύναμη του πλήθους, το αποκαλούμε, γενικά, κυριαρχία (imperium = κράτος). Την κατέχει με τρόπο απόλυτο, όποιος έχει, με κοινή συμφωνία, το βάρος της διαχείρισης των δημόσιων πραγμάτων, δηλαδή όποιος έχει την φροντίδα να διαθέτει, να ερμηνεύει και να καταργεί του νόμους, να οχυρώνει τις πόλεις, να αποφασίζει για τον πόλεμο και την ειρήνη κλπ. Αν αυτή η φροντίδα ανήκει στη συνέλευση που συντίθεται από το πλήθος ολόκληρο, τότε το κράτος αποκαλείται δημοκρατία, αν η συνέλευση συντίθεται από ορισμένα μέλη που επιλέγονται τότε αποκαλείται αριστοκρατία και αν τέλος η φροντίδα της διαχείρισης των δημοσίων πραγμάτων και κατά συνέπεια του κράτους βρίσκεται στα χέρια ενός τότε το κράτος αποκαλείται μοναρχία» έγραψε ο Σπινόζα στο Tractactus Politicus.
Αν σήμερα χρησιμοποιείται η έννοια του πλήθους αντί για την έννοια της τάξης, γίνεται γιατί η έννοια της εργατικής τάξης είναι υπερβολικά περιορισμένη για να ορίσει την ένταση (που εκτός από υλική είναι και άυλη και γνωσιακή) και την έκταση (όχι πλέον μόνον μέσα στο εργοστάσιο, αλλά μέσα στην κοινωνία) της εκμεταλλευόμενης εργασίας.Μπορεί η έννοια της κοινωνικής τάξης να είναι στο κέντρο της μαρξικής θεματικής, αλλά πρέπει κάθε φορά να ορίζεται σε συνάρτηση με την τεχνική και πολιτική σύνθεση του προλεταριάτου, καθώς δεν υπάρχει μια αιώνια και αμετάβλητη μορφή της έννοιας της τάξης ούτε της διαδικασίας εκμετάλλευσης.Σε μία συνέντευξη του ο Τόνι Νέγκρι είχε πει:
Οταν επιμένουμε στους νέους καθοριστικούς παράγοντες της εκμετάλλευσης, πρέπει να επιμένουμε και στις νέες ιδιότητες του προλεταριακού υποκειμένου: η αρνητικότητα της δράσης του, η κραυγή διαμαρτυρίας που υψώνεται από το πλήθος πρέπει πάντοτε να συνοδεύεται από ένα μοντέλο οργάνωσης και από την ικανότητα θεμελίωσης αποτελεσματικών θεσμικών μορφών για την απελευθέρωση της ζωντανής εργασίας. Είναι σαφές ότι η έννοια «λαϊκή εξουσία», η οποία έχει μια κεντρική σημασία στα λατινοαμερικανικά κινήματα, στην Ευρώπη δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί πολιτικά. Λαός, έθνος, είναι έννοιες οι οποίες έχουν φθαρεί από μιαν εμπειρία συμμαχιών και στρεβλών εκπροσωπήσεων των τάξεων (πάντα με μια έννοια αντιδραστική αν όχι και φασιστική) στην ευρωπαϊκή μας ιστορία. Η ίδια η έννοια της εξουσίας είναι από την άλλη μεριά αρκετά απαξιωμένη. Το θέμα που πρέπει να αναπτύξουμε είναι επομένως άλλο: πώς εκφράζεται ισχύς, πώς δημιουργούνται θεσμοί για την οργάνωση της εργασίας και της κοινωνίας, που να μην είναι ομόλογοι προς εκείνους που κληρονομήσαμε από την αστική αντίληψη και πρακτική της εξουσίας (…).
Στην σημερινή παγκοσμιοποιημένη οικονομία αλλά και κοινωνία βλέπουμε ότι γεγονότα στην άλλη πλευρά του πλανήτη μπορούν να έχουν αντίκτυπο στη δική μας οικονομία και κατά συνέπεια στην κοινωνία. Γιατί η παγκοσμιοποίηση μπορεί να επηρεάσει την εξέλιξη των τιμών και επομένως ασκεί επίδραση και στη νομισματική πολιτική. Στην αρχή είχε παρουσιαστεί ως η λύση όλων σχεδόν των προβλημάτων που είχαν παρουσιαστεί στις δυτικές οικονομίες και θα ήταν ένα εφαλτήριο μιας νέας οικονομίας με ανάπτυξη.
Ο Ανδρέας Παπανδρέου βέβαια όριζε την ανάπτυξη ως σχεδιασμένη δομική αλλαγή, φορτισμένη με αξίες που κατατείνουν στη γενική βελτίωση της ζωής με την ενεργό συμμετοχή του πολίτη.Αλλά μεταξύ μοντέρνου και μεταμοντέρνου, πολλά, πάρα πολλά έχουν αλλάξει. Κατά πρώτο, άλλαξαν οι σχέσεις παραγωγής, γιατί η εργατική δύναμη μεταμορφώθηκε. Κατά δεύτερο, θριαμβεύοντας επί των σοσιαλιστικών αντιπάλων και ανταγωνιστών, το καπιταλιστικό καθεστώς έγινε ολοκληρωτικό και, ασφαλώς, αγριότερο. Για έναν και μόνο λόγο: δεν υποχρεώνει πια μόνο τα εργοστάσιά του να παράγουν, αλλά αναγκάζει ολόκληρη την κοινωνία να εργάζεται για τον πλουτισμό του· δεν εκμεταλλεύεται πια μόνο τους εργάτες, αλλά όλους τους πολίτες …
Ο Δάντης κάπου ορίζει την ελπίδα ως την “υπόσταση των πραγμάτων που περιμένουμε”.
Το θέμα που δεν είπε όμως είναι πόσο ακόμα θα πρέπει να περιμένει η πλειοψηφία της ανθρωπότητας.