Του Νίκου Λακόπουλου
Πριν από λίγα χρόνια εμφανίστηκαν στα παλιατζίδικα της Αθήνας προσωπικά αντικείμενα του Ανδρέα Παπανδρέου. Ενα γλυπτό-προτομή με αφιέρωση του καλλιτέχνη. Ενα κιμονό του 18ου αιώνα, δώρο ξένου ηγέτη. Και κάποιες βυζαντινές εικόνες, δώρο του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ. Μια φωτογραφία στο διαδίκτυο δείχνει ένα τρίκυκλο, από αυτά που χρησιμοποιούν οι παλιατζήδες, να μεταφέρει μια πινακίδα τοπικής οργάνωσης.
Έχουνε περάσει σαράντα τέσσερα χρόνια από την ίδρυση του Πανελλήνιου Σοσιαλιστικού κινήματος. Ελάχιστοι θυμούνται εκείνο το μικρό «κίνημα» που είχε πάρει στις εκλογές 13,5%- ένα ποσοστό που απογοήτευσε τον Πρόεδρο του που σκέφτηκε να εγκαταλείψει την Ελλάδα. Όπως περιγράφει ο γιος του Νίκος Παπανδρέου, σε ένα από τα βιβλία του, ο ηγέτης εκείνο το βράδυ κατέληξε στον …Τσιτσάνη, να χορεύει ζεμπέκικο για πολλή ώρα κι αποφάσισε να μείνει στην Ελλάδα.
Ύστερα από απανωτές κρίσεις και διαγραφές, το ΠΑΣΟΚ διπλασιάζει το ποσοστό του μέσα σε τρία χρόνια. Είναι η περίοδος του ζιβάγκο. Τέσσερα χρόνια μετά, – ο Ανδρέας έχει φορέσει μια πλατειά δημοκρατική γραβάτα και σαρώνει τις εκλογές με εκατόν εβδομήντα βουλευτές. Η πρώτη σοσιαλιστική κυβέρνηση -έπειτα από δεκαετίες κυριαρχίας της Δεξιάς και δυο δικτατορίες- σχηματίζεται με την εντολή της «Αλλαγής».
Για κάποιο μυστηριώδη λόγο, που μπορεί να συνδέεται με την ανώμαλη πολιτική πορεία της «αποικίας», όπως την έλεγε τότε ο καθηγητής Παπανδρέου, η Ελλάδα δεν είχε ποτέ ένα μαζικό σοσιαλιστικό κόμμα. Ωστόσο από την εποχή που ο Παναγιώτης Σοφιανόπουλος χρησιμοποίησε- το 1849- στην εφημερίδα «Νέος Κόσμος» τη λέξη «σοσιαλισμός» υπήρξαν πολλές προσπάθειες για ένα γνήσιο σοσιαλιστικό κόμμα. Οι προσπάθειες αυτές δεν απέδωσαν και πολλοί έλληνες σοσιαλιστές βρήκαν στέγη σε κόμματα αστικά προοδευτικά με ηγέτες όπως ο Χαρίλαος Τρικούπης και ο Ελευθέριος Βενιζέλος, αντιδεξιά που αποδέχονται την μοναρχία με ηγέτη τον Γεώργιο Παπανδρέου ή το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο το οποίο κυριαρχείται από το ΚΚΕ.
Ο άνθρωπος που χρησιμοποίησε για πρώτη φορά τον όρο σοσιαλισμός ήταν επηρεασμένος από τον Σαιν Σιμόν, τον ουτοπιστή του σοσιαλισμού. Ή καλύτερα τον τέλειο σοσιαλδημοκράτη- που είχε φανταστεί μέσα στη Γαλλική Επανάσταση μια ενωμένη Ευρώπη με κράτος πρόνοιας.
Τη χρονιά που δημιουργήθηκε το γερμανικό σοσιαλδημοκρατικό κόμμα, η Αθήνα βρίσκεται μέσα σε ρυάκια με αίμα. Τα «Ιουνιανά» του 1863 με συγκρούσεις των «Ορεινών» του Κανάρη με τους «Πεδινούς» του Βούλγαρη γέμισαν την πλατεία Λουδοβίκου, όπου είναι σήμερα η Εθνική Τράπεζα με αίματα που οι περαστικοί μετέφεραν σε όλη την πόλη. Οι νεκροί ήταν πολλοί στη διάρκεια μιας Επανάστασης κατά του Όθωνα που εξελίχτηκε σε Εμφύλιο γύρω από μια πλατεία που πήρε τότε το όνομα… Ομόνοια. Η ονομασία αυτή δεν εμπόδισε τις δυο παρατάξεις να πυροβολούνται μεταξύ τους.
Ο Χαρίλαος Τρικούπης κι ο Ελευθέριος Βενιζέλος μιλάνε στο όνομα μιας αστικής τάξης την οποία οι ίδιοι δημιουργούν, όταν οι πρώτοι σοσιαλιστές μιλάνε στο όνομα της προλεταριακής αριστεράς σε μια χώρα όπου δεν υπάρχει ακόμα προλεταριάτο. Ο Κεντρικός Σοσιαλιστικός Σύλλογος το 1890 δημιουργείται από τον γιο ενός αυλικού, παλιού οπλαρχηγού από την Κρήτη που είχε γνωρίσει προσωπικά τον αναρχικό Κροπότκιν και έγραψε την Πραγματεία Περί Μηδενισμού και Αναρχίας.
Ο Σταύρος Καλλέργης με το Εγκόλπιον του Εργάτου του 1893 διαμορφώνει ένα σοσιαλιστικό πρόγραμμα ως ιδανικός πρόγονος τόσο των σοσιαλιστών, όσο και των κομμουνιστών ή των αναρχικών που υπήρχαν άφθονοι τότε στην Λαύριο, τον Βόλο, τον Πύργο κ.α. Η δημιουργία του Σοσιαλιστικού Εργατικού Κόμματος Ελλάδος, το 1918 έκανε εμφανείς τις αντιθέσεις μεταξύ των «μπολσεβίκων» -«τριτοδιεθνιστών», αναρχικών- που θα χαθούν από την ελληνική ιστορία και σοσιαλδημοκρατών. Το κόμμα αυτό μετονομάστηκε σε κομμουνιστικό (ΚΚΕ). Πολλοί ηγέτες της εποχής όπως ο Πλάτων Δρακούλης δεν μετείχαν στην ίδρυση του.
Ο Νίκος Γιαννιός αποχώρησε υποστηρίζοντας το όραμα της Μεγάλης Ελλάδας του Βενιζέλου και έναν «σοσιαλισμό του κράτους με ανθρώπινο πρόσωπο». Ο Αβραάμ Μπεναρόγια και ο πρώτος γραμματέας Δημητράτος διαγράφηκαν ως «ρεφορμιστές». Η θέση του ΚΚΕ για ενιαία και ανεξάρτητη δημοκρατία θα θέσει εκτός κόμματος και τον τότε γραμματέα του, τον ιστορικό Γιάνη Κορδάτο (με ένα ν).
Ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου της ομάδας των «Κοινωνιολόγων» που ζητά το τέλος του πολέμου και θέλει «ο έλλην σοσιαλιστής να ζητήσει να εύρη τον Βούλγαρον, τον Σέρβον και τον Τούρκον» θα βρεθεί το 1924 στην πρώτη αβασίλευτη ελληνική δημοκρατία να είναι πρωθυπουργός. Είχε μόνο 120 έδρες από τις 397 και στηριζόταν στον στρατό, ο οποίος και θα τον στείλει δεμένο στην εξορία την ίδια εποχή που ο Μουσολίνι κυριαρχεί και ο Χίτλερ ανατέλλει. Η «σοσιαλιστική άνοιξη» δεν κράτησε πάνω από έξι μήνες. Η αβασίλευτη δημοκρατία θα τελειώσει με την δικτατορία Μεταξά.
Ο Ανδρέας
Ο πόλεμος θα οδηγήσει σε ένα σπίτι της οδού Ιπποκράτους τον Σεπτέμβρη 1941 τον Λευτέρη Αποστόλου του ΚΚΕ, τον Χρήστο Χωμενίδη του Σοσιαλιστικού Κόμματος, τον μετέπειτα «κατεψυγμένο» πρωθυπουργό της αποστασίας Ηλία Τσιριμώκο και τον Απόστολο Βογιατζή του Αγροτικού Κόμματος να ιδρύουν το ΕΑΜ. Πολλοί πιστεύουν αν μετείχε στις εκλογές του 1946- τη στιγμή που άρχισε ο Εμφύλιος- θα είχε ένα ποσοστό περίπου 30%. Η Ενωμένη Δημοκρατική Αριστερά το 1958 θα πάρει 25%, αλλά το ποσοστό αυτό θα εξαφανισθεί σχεδόν μέσα στο 53% της Ένωσεως Κέντρου, το 1964. Είναι η στιγμή που εμφανίζεται ο γιος του Παπανδρέου. Είχε συλληφθεί ως τροτσκιστής, το 1939, είχε φύγει από την Ελλάδα και επανήλθε ως καθηγητής με καπέλο και σμόκιν, αμερικανοθρεμμένος, φίλος του Κένεντι για να διεκδικήσει κάτι περισσότερο από μιαβουλευτική έδρα κι ένα υπουργείο.
Από τη στιγμή που ο πρίγκηπας της «δημοκρατικής παράταξης», αριστερός και αντιιμπεριαλιστής, σοσιαλιστής και πατριώτης, έβγαλε το κοστούμι και φόρεσε ένα αντιστασιακό τζάκετ, έχει μεσολαβήσει μια χούντα που μερικοί λένε πως θα μπορούσε να αποφευχθεί και άλλοι πως απλώς την ανέστειλε η παρουσία στην πολιτική ζωή του Κωνσταντίνου Καραμανλή. Αυτά τα δέκα κρίσιμα χρόνια το παράνομο κομμουνιστικό κόμμα θα διασπαθεί, ο βασιλιάς θα συγκρουσθεί με την χούντα και θα φύγει από την Ελλάδα και η δικτατορία- μετά την εξέγερση του Πολυτεχνείου- θα τελειώσει με την μισή Κύπρο υπό τουρκική κατοχή.
Ο Ανδρέας Παπανδρέου επέστρεψε στην Ελλάδα στις 16 Αυγούστου, μέσω Θεσσαλονίκης. Φορούσε μαύρο δερμάτινο μπουφάν, ένα πλατύ ρολόι και είχε μεγάλες φαβορίτες. Την πρώτη φορά έλλειψε είκοσι χρόνια και τώρα επτά. Όλοι οι μεγάλοι πολιτικοί ηγέτες έζησαν λίγο ή πολύ εξορία ή αυτοεξορία. Ο Κωνσταντίνος Καραμανλής αυτοεξόριστος για έντεκα χρόνια στο Παρίσι είχε όλο το χρόνο να σπουδάσει την κοινοβουλευτική δημοκρατία, χωρίς βασιλιά. Ο Ανδρέας- είκοσιεφτά χρόνια έξω- είχε χρόνο να μελετήσει την ιστορία και να διδαχθεί τόσο από τον πατριωτισμό του αντιβενιζελικού Ίωνα Δραγούμη, που δολοφονήθηκε από βενιζελικούς παρακρατικούς, όσο και από τον Λόγο στη Λαμία, του Άρη Βελουχιώτη, που επίσης είχε ένα τραγικό τέλος, προδομένος από το ίδιο του το κόμμα.
Η ανακοίνωση της ίδρυσης του ΠΑΣΟΚ- στις 3 Σεπτέμβρη – περιείχε άμεση αναφορά στην Επανάσταση του 1843 εναντίον του ξενόφερτου βασιλιά Οθωνα. Αν πάρουμε υπόψη μας πως τα κόμματα στην Ελλάδα δεν είχαν μόνο αναφορές σε ξένες δυνάμεις, αλλά και ονόματα όπως Αγγλικό, Γαλλικό, Ρωσικό, τότε το νέο «κίνημα» θα ήταν το πρώτο ελληνικό –και σοσιαλιστικό- κόμμα.
Ο Ανδρέας εμφανίζεται με ανοιχτό πουκάμισο και μαύρη δερμάτινη ζώνη. Οι περισσότεροι φοράνε γραβάτα. Μπροστά μπροστά, κάθεται ο αγέρωχος στρατιωτικός Γιάννης Χαραλαμπόπουλος, ο καθηγητής -και βομβιστής- Κώστας Σημίτης και η Αμαλία Φλέμινγκ. Στο πλάνο χάνεται ο καθηγητής και φίλος του, Σάκης Καράγιωργας, και διακρίνονται εμφανώς νεαροί με μούσι αλά Τσε Γκεβάρα. Και φυσικά η Αμερικανίδα σύζυγος του Ανδρέα, Μάργκαρετ Τσαντ- Παπανδρέου. Η σημειολογία αυτής της φωτογραφίας υποκρύπτει πολλά. Ο ηγέτης προπορεύεται του λαού που δεν θα τον ακολουθήσει. Έτσι, πιθανόν δεν είναι ο Ανδρέας που πρόδωσε τον λαό, αλλά ο λαός απογοήτευσε τον ηγέτη του.
Μέσα σε δυόμισι χιλιάδες λέξεις η διακήρυξη μιλά για ένα «ξέφραγο αμπέλι», εθνική ανεξαρτησία, λαϊκή κυριαρχία, κοινωνική απελευθέρωση. Ο ηγέτης όσα δεν έχει μάθει από την ελληνική ιστορία, τα έχει διδαχθεί από την «νέα αμερικάνικη αριστερά» και τους «τριτοκοσμικούς φίλους του που πιστεύουν στην «θεωρία μητρόπολης-περιφέρειας» και τον «νόμο της άνισης ανταλλαγής». Η εθνική ανεξαρτησία είναι προϋπόθεση της κοινωνικής απελευθέρωσης. Ο εχθρός είναι το ξένο και το ντόπιο «μεταπρατικό» κεφάλαιο, που θα «λογοδοτήσει». Το «κίνημα» -αριστερό, ριζοσπαστικό, «εθνικοαπελευθερωτικό»- διακοσμεί τα γραφεία του με αφίσες με όπλα, τον Άρη Βελουχιώτη και τον Τσε Γκεβάρα. «Είμαστε η συνέχεια του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ» θα πει ο Ανδρέας.
Η δεξιά πεθαίνει. Μπορεί κι απόψε. Ο αντίπαλος είναι ο ιμπεριαλισμός. Η Ελλάδα είναι «αποικία» και το εθνικοαπελευθερωτικό κίνημα έχει στόχο τον αμερικανικό ιμπεριαλισμό με συνθήματα «Εξω για πάντα από το ΝΑΤΟ», «Εξω οι βάσεις του θανάτου». «Ελλάδα- Κύπρος- Παλαιστίνη- αμερικάνος δεν θα μείνει».
Η εξέγερση του Πολυτεχνείου, το 1973, έφερε στη σκηνή μια νέα γενιά φοιτητών που «έζησε» την εκτέλεση του Τσε Γκεβάρα, την δολοφονία και ανατροπή του Αλλιέντε στη Χιλή, τον Μάη του ’68 και τις νεανικές εξεγέρσεις, τις «Ερυθρές Ταξιαρχίες» και τα εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα. Ο Μάο Τσε Τουγκ ζει ακόμα, όπως κι ο Τζον Λένον ή ο «χίπης πρωθυπουργός», ο σοσιαλιστής Όλαφ Πάλμε που λέει –πριν δολοφονηθεί- πως «δεν μισούμε τον πλούτο, αλλά τη φτώχεια».
Η δεκαετία αυτή, όπως και η ηρωϊκή δεκαετία ’60 υποκρύπτουν τις βαθιές αντιθέσεις που φέρνουν στην επιφάνεια. Αν και ο Ραούλ Βανεγκέμ θα αποκαλύψει πως το λάθος που κάνουν οι «τριτοκοσμικοί» είναι πως εκλαμβάνουν τον αγώνα της περιφερειακής αστικής τάξης για κυριαρχία ως «εθνική ανεξαρτησία» κανένας δεν φαντάζεται το μέλλον της «μεγάλης ιρανικής επανάστασης» ή «εθνο-απελευθερωτών» όπως ο Καντάφι και ο Σαντάμ Χουσέιν. Κανένας δεν φαντάζεται την κατάρρευση του «υπαρκτού σοσιαλισμού» ακόμα κι όταν η μεγάλη «σοσιαλιστική» υπερδύναμη ξεμένει από ψαλίδια ή απαγορεύει με υστερία στους νέους να φοράνε μπλου-τζιν.
Η εμφάνιση του Ανδρέα στο «Κινγκ Πάλας» ήταν ένα σοκ για πρόσωπα της «καθωσπρέπει» κεντρώας παράταξης του πατέρα του όπως ο Γιάννης Αλευράς, που δεν εμφανίστηκε στη συνέντευξη Τύπου. Στο Καστρί, ξαπλωμένοι στον κήπο μουσάτοι φοιτητές που αποκαλούν ο ένας τον άλλον «σύντροφε» συζητούν για το αν ο δρόμος προς το σοσιαλισμό μπορεί να είναι ειρηνικός.
Ο Ανδρέας Ανδριανόπουλος ήταν εκεί, αλλά έφυγε τρέχοντας και τρομαγμένος από τα συνθήματα όπως «Απόψε πεθαίνει η Δεξιά» ή «Στις 18 Σοσιαλισμός – Οι Λάτσηδες και οι Μποδοσάκηδες θα λογοδοτήσουν». Ο πρώτος, ιδεολογικός εκφραστής του νεοφιλελευθερισμού δεν φανταζόταν πως θα ερχόταν μια στιγμή -σαράντα χρόνια μετά- που θα κατηγορούσε τον υπουργό της «πρώτη φορά αριστερής κυβέρνησης»- τον τότε Κνίτη κι οπαδό του Μπρέζνιεφ Παναγιώτη Λαφαζάνη, ότι τον …αντιγράφει!
Οι πρώτες διαγραφές αφορούν τους τροτσκιστές που εκδίδουν ένα περιοδικό με τον ίδιο τίτλο με κείνον που διακινούσε στο Κολλέγιο Αθηνών ο μαθητής Ανδρέας Παπανδρέου: το «Ξεκίνημα». Η ομάδα της «Δημοκρατικής Αμυνας», – οι «συνιδρυτές» Λαοκράτης Βάσσης, Βασίλης Φίλιας, Αστέρης Στάγκος, Νίκος Κωνσταντόπουλος κ.α. – διαγράφηκαν πλην του Κώστα Σημίτη. Τις διαγραφές δεν απέφυγαν ούτε η Μελίνα Μερκούρη και η γραμματέας του Ανδρέα, Άγγελα Κοκκόλα, που θα επιστρέψουν.
«Δεν πήγαινε άλλο» θα πει στον διαγραφέντα Λούη Δάνο, πολιτικό συντάκτη της «Ελευθεροτυπίας». «Θέλαν να μετατρέψουν το κίνημα σε κλειστή λέσχη». Ο καθηγητής Σάκης Καράγιωργας, φίλος του Ανδρέα τόσο ώστε να του δανείζει και την γκαρσονιέρα του, είχε χάσει το χέρι του σε βομβιστική ενέργεια στη χούντα. «Κάτσε κάτω, κουλοχέρη!» του είπε κάποιος. Μετά τη διαγραφή του, δεν θα αποδεχθεί προτάσεις για υπουργικές θέσεις. Θα ακολουθήσουν ο αποκεφαλισμός της οργάνωσης της σπουδάζουσας νεολαίας, διαγραφές «λενινιστών» και «φραξιονιστών», ώσπου από το 13,5% του 1974 να φτάσει στο 48% το 1981.
Το τρένο είχε ξεκινήσει με έναν και μόνο μηχανοδηγό, τον Ανδρέα Παπανδρέου. Πάνω από αυτόν θα ήταν πια «ο μόνος θεσμός», ο λαός. Πιθανόν κι αυτή η προσπάθεια για ένα σοσιαλιστικό κόμμα στην Ελλάδα να είχε τελειώσει πριν ξεκινήσει. Η πολύχρονη «εσωκομματική πάλη» θα διαμορφώσει στο πρώτο συνέδριο του ΠΑΣΟΚ, που έγινε με …δέκα χρόνια καθυστέρηση, το 1984- ένα «εθνικό-κρατικό κόμμα» με βασική ιδεολογία του την ίδια την εξουσία.
Η Αλλαγή
Η Ελλάδα δεν θα φύγει από το ΝΑΤΟ, ούτε από την ΕΟΚ. Ως «αριστερό ισοδύναμο» ο Ανδρέας Παπανδρέου θα υποδεχτεί για πρώτη φορά στην Αθήνα έναν Ρώσο πρωθυπουργό. Τον Νικολάι Τιχόνοφ. Τριάντα χρόνια αφότου είχε ξεφύγει από ενέδρα συντρόφων του στα σύνορα με την Αλβανία, εμφανίζεται στο αεροδρόμιο με μαύρο γυαλί και μπερέ και ο αρχηγός του «Δημοκρατικού Στρατού» Μάρκος Βαφειάδης. Θα συναντηθεί με τον αντίπαλό του στον Εμφύλιο, στρατηγό Τσακαλώτο, σε ένα εγκάρδιο κλίμα και θα αποσυρθεί διακριτικά στα πίσω έδρανα του Κοινοβουλίου ως βουλευτής του ΠΑΣΟΚ. Ο Εμφύλιος έχει τελειώσει. Η κυβέρνηση είναι όλων των Ελλήνων.
Η κατάργηση της προίκας, του κουρέματος και της ποδιάς στα σχολεία , ο πολιτικός γάμος είναι μερικά μέτρα «εκδημοκρατισμού». Η πορεία για τον «τρίτο δρόμο προς το σοσιαλισμό» έχει ξεκινήσει με πολλές ελπίδες, αλλά με ενάμισι εκατομμύριο dollars -του πακέτου Ντελόρ- μόνο μέσα σε μια χρονιά, ο Ανδρέας ξέχασε να αποχωρήσει από την ΕΟΚ και το ΝΑΤΟ, το «ίδιο συνδικάτο». Έχει επεξεργασθεί όμως ένα χρονοδιάγραμμα απομάκρυνσης των αμερικανικών βάσεων, όταν ο Αργύρης Καμπούρης με ένα καλάθι χαρίζει στην Ελλάδα το πρωτάθλημα Ευρώπης. «Ελλάδα μπορείς να προκριθείς»!
Κανένας δεν θυμάται όλα αυτά τα «τριτοκοσμικά» την εποχή που η φοιτητική παράταξη του ΠΑΣΟΚ οργανώνει πάρτυ στο πανεπιστήμιο με την Τζούλια Αλεξανδράτου. Η λέξη «σοσιαλισμός» πλέον αποφεύγεται. Οι διάδοχοι του Ανδρέα προτιμάνε να μιλάνε αντί για «εργάτες-αγρότες-φοιτητές» για αταξικούς πολίτες ή «νοικοκυραίους». Ο Γεννηματάς που θα διαδεχόταν τον Ανδρέα πέθανε νωρίς. Ο «Άκης» που έχασε για ψήφους την αρχηγία και πρωθυπουργία είναι φυλακή. Ο Σημίτης και ο Γιώργος Παπανδρέου είναι έξω από την πολιτική κονίστρα.
Κανένας δεν φαντάζεται ότι ίσως ο διάδοχος του Ανδρέα θα προέρχεται από άλλο κόμμα, όταν το 1989, από τις φυλακές του Σάλεμ ο Κοσκωτάς στέλνει διαρκώς κασέτες στις εφημερίδες. Ο ηγέτης της δημοκρατικής παράταξης κατηγορείται από τους αντιπάλους του για υποκλοπές τηλεφώνων, εμπόριο όπλων, μοιχεία, μια «ροζ» βίλα και τρομοκρατία. Ο Ανδρέας ζητεί «λιγότερη ανανδρία». Εχει υποβληθεί σε εγχείρηση ανοιχτής καρδιάς στο Λονδίνο, όταν επιστρέφει στο αεροδρόμιο του Ελληνικού, σκιά του εαυτού του.
Το ΠΑΣΟΚ θα χάσει τις εκλογές το 1990 -με 39%- και θα ακολουθήσει μια «οικουμενική» κυβέρνηση με τη συνεργασία Αριστεράς-Δεξιάς και στόχο την «κάθαρση». Το 1993, ο Ανδρέας Παπανδρέου επιστρέφει στην κυβέρνηση με τη νόμιμη σύζυγό του και πρώην ερωμένη «Μιμή» και σακάκι Armani, αλλά θα ξαναφύγει για το Ωνάσειο.
Ο Θόδωρος Πάγκαλος τον λέει «δωρολήπτη». Η Βάσω Παπανδρέου, παλιά αγαπημένη του Ανδρέα, μαγειρεύει στο σπίτι της στο Χαλάνδρι κοτόπουλο μιλανέζ με αγκινάρες και σπανακόπιτα για τον Παρασκευά Αυγερινό, τον Θόδωρο Πάγκαλο και τον Κώστα Σημίτη, που θα είναι απροσδόκητα -μετά το θάνατο του Γιώργου Γεννηματά- ο νέος πρόεδρος του κινήματος. Ηταν εκείνος που το 1980, όταν ο Ανδρέας κατακεραύνωνε τα μονοπώλια της Ευρώπης με μια αφίσα με το χάρτη της Ελλάδας, που έγραφε «ΠΩΛΕΙΤΑΙ», διαγράφηκε για μία άλλη που έλεγε: «Οχι στην ΕΟΚ των μονοπωλίων. Ναι στην Ευρώπη των λαών».
Η περιπετειώδης σύλληψη του Κούρδου ηγέτη Οτσαλάν στην Κένυα όταν η Ελλάδα τον απέπεμψε, είναι η απόδειξη της νέας πολιτικής ταυτότητας του άλλοτε «αντιιμπεριαλιστικού» κινήματος. Το νέο «εκσυγχρονιστικό» ΠΑΣΟΚ έχει ένα νέο «ευρωπαϊκό» όραμα. Το «νέο ελληνικό όνειρο», η «Ισχυρή Ελλάδα» του Κώστα Σημίτη είναι μια νεόπλουτη κυρία, που ωστόσο είναι ο φτωχός συγγενής ανάμεσα στους πλούσιους Ευρωπαίους.
Το τέλος του ΠΑΣΟΚ
Η αλήθεια θα φανεί το 2004. Η Ελλάδα σα να αγόρασε ένα ακριβό φόρεμα, που δεν είχε να πληρώσει. Η χρεοκοπία θάρθει αργότερα. Κι όπως πάντα η ταπείνωση θα πάρει την μορφή της «εθνικής υπερηφάνειας» όπου για όλα φταίνε οι ξένοι που μας δανείζανε για να χρεοκοπήσουμε –σκηνές υστερίας, αυτοκτονίες, τα συνδικάτα κυκλώνουν την Βουλή. Δεν θέλουν ούτε επανάσταση, ούτε μεταρρύθμιση, ούτε αλλαγή. Θέλουν αυτά που τους είχαν υποσχεθεί.
Η Ελλάδα μπήκε στη ζώνη του ευρώ με «μαγειρεμένα» στοιχεία. Σα λαθρομετανάστης. Φυσικά κανένας δεν φαντάζεται ακόμα τότε τι θα συμβεί. Ο Σημίτης βλέποντας ότι χάνει τις εκλογές παραδίδει το δαχτυλίδι της διαδοχής στον άλλωστε δημοφιλή «Γιωργάκη» που ηττάται με απίστευτη φιλοτιμία από τον Κώστα Καραμανλή. Αυτό δεν τον εμποδίζει να φτιάξει νέα γραφεία από γυαλί με σάουνα και γυμναστήριο ή να σχεδιάσει ένα νέο σήμα του κόμματος, πιο αρτίστικ και να βρει στη θέση των παλιών συνθημάτων ένα σύνθημα απλό, εύληπτο και κατανοητό. «Πάμε μαζί!». Αλλά πού;
Το «κίνημα» είχε ήδη τελειώσει. Τη θέση του πήρε ένας πολιτικός οργανισμός που επικοινωνιολόγοι και οι λογογράφοι είναι πιο σημαντικοί από τις οργανώσεις βάσεις, τις τοπικές οργανώσεις που η μία μετά την άλλη κλείνουν και οι παλιατζήδες αναρωτιούνται τι μπορούν να κάνουν αυτές τις παλιο-πινακίδες με τον πράσινο ήλιο.
Το όραμα της «Δανίας του Νότου» με «πράσινη ανάπτυξη», όπου οι βελτιωμένοι Ελληνες δεν θα καπνίζουν δημόσια και θα καλλιεργούν σπαράγγια ή θα εργάζονται σε φωτοβολταϊκά πάρκα είναι φαιδρό. Ο «βλαξ ή ιδιοφυής», σύμφωνα με μια γερμανική εφημερίδα, Παπανδρέου, είχε ήδη συμφωνήσει τη δανειακή σύμβαση, όταν σκέφτηκε να ρωτήσει και το λαό με ένα δημοψήφισμα.
Τα χρηματιστήρια αναστατώνονται. Οι Μέρκελ και Σαρκοζί δείχνουν την πόρτα εξόδου της Ευρωζώνης για την Ελλάδα. Ο Ευάγγελος Βενιζέλος υποκαθιστά τον πρωθυπουργό, που πάει στο γυμναστήριο, ενώ τον ψάχνει όλη η Ευρώπη. Για πρώτη φορά -στις 4 Νοεμβρίου 2011- μια κυβέρνηση παίρνει ψήφο εμπιστοσύνης για να φύγει ο πρωθυπουργός.
Η κυβέρνηση αποδεικνύεται μια μη κυβερνητική οργάνωση. Κι όταν ο κόσμος που ψήφισε με 44% τον φέρελπι νέο ηγέτη του ΠΑΣΟΚ είδε ακροδεξιούς στην κυβέρνηση ίσως να υπέστη ένα σοκ από την ύβρι. Ο Βενιζέλος ανέλαβε να γράψει το τέλος ως πρόεδρος του κινήματος που δεν είναι- όπως θα πει στην πρώτη του ομιλία- η συνέχεια του ΕΑΜ, αλλά του Πλαστήρα.
Μια βιομετρική ανάλυση του παλιού κινήματος θα μας δείξει ότι το ψηφίζουν κατά κύριο λόγο άνθρωποι άνω των εξήντα που θα εγκαταλείψουν σύντομα τον μάταιο κόσμο και θα πάνε να συναντήσουν τον «Μαύρο Καβαλάρη». Αυτό το ΠΑΣΟΚ δεν έχει κανένα μέλλον.
Το ερώτημα είναι αν η «μεγάλη δημοκρατική παράταξη» θα εκφραστεί από τον …νέο ηγέτη του ΠΑΣΟΚ, τον Αλέξη Τσίπρα ή χώρος θα γεννήσει ένα νέο πολιτικό φορέα, που- φευ- χρειάζεται και νέους. Οι νέοι ψηφοφόροι δεν δίνουν πολύ ζωή στο άλλωστε άταφο νεκρό κόμμα. Κι ο Ανδρέας έλεγε πως το «ποτάμι δεν γυρίζει πίσω». Αυτή είναι και η διαλεκτική της ιστορίας.
Το ερώτημα γιατί η Ελλάδα δεν έχει ένα κόμμα σοσιαλδημοκρατικό ίσως το έχει απαντήσει ο Ανδρέας Παπανδρέου, όταν έλεγε πως με την σοσιαλδημοκρατία έχουμε κοινά μόνο τα πέντε κοινά γράμματα, μόνο. Ίσως τέτοια κόμματα ταιριάζαν σε πιο ανεπτυγμένες πολιτικά κοινωνίες με ισχυρή βιομηχανία, πλούτο και «κράτος πρόνοιας» που δεν μπορεί να εγγυηθεί μια νεοαποικία η οποία δεν έχει χρειάζεται κόμματα αρχών, αλλά σωτήρες-ηγέτες με εθνικολαϊκά φωτοστέφανα, όπως δείχνει και η πρόσφατη λιτανεία με τα λείψανα της –γιατί όχι και …αριστερής- Αγία Βαρβάρας.
Ο Αλέξης
Μετά το θάνατο του Ανδρέα Παπανδρέου και τον πρόωρο θάνατο ενός πιθανού εθνικού ηγέτη, του Γιώργου Γεννηματά οι ψηφοφόροι του ΠΑΣΟΚ –προέρχονταν τόσο από την Αριστερά, όσο και από την Δεξιά και την Ακροδεξιά δεν αναζητούν τόσο πολύ ένα πολιτικό φορέα, όσο έναν ηγέτη. Κανένας δεν φανταζόταν όμως πως μέσα σε τόσους «ηγετίσιμους» ο λαός του ΠΑΣΟΚ θα αναζητούσε τον πραγματικό διάδοχο στο πρόσωπο ενός πολιτικού μπόμπιρα από άλλο κόμμα.
Δεν έχει υπάρξει τα τελευταία χρόνια καμιά ιδεολογική μετάλλαξη προς την Αριστερά. Το αντίθετο. Τα κόμματα έρχονται και παρέρχονται, αλλά οι τάξεις, οι κοινωνικές δυνάμεις που εκπροσωπούν με πολλές αλλαγές και μεταλλάξεις μένουν. Κι αναζητούν τους ηγέτες τους που δεν υπάρχουν πριν ο «λαός» πολλές φορές εκ του μηδενός τους δημιουργήσει για να τους γυρίσει πολύ συχνά την πλάτη.
Δεν θα μπορέσουμε να περιγράψουμε ποτέ με ακρίβεια πότε το ΠΑΣΟΚ ήταν αριστερό και πατριωτικό, πότε έγινε- αν έγινε σοσιαλδημοκρατικό- ή νεοφιλελεύθερο. Ούτε αν ο ΣΥΡΙΖΑ, ένας χώρος με απίστευτη ιδεολογική και εκλογική κινητικότητα είναι ένα κόμμα νεοκομμουνιστικό, σοσιαλδημοκρατικό ή …χριστιανοσοσιαλιστικό. Το βέβαιο είναι πως ένα τμήμα της εν συγχύσει Αριστεράς, μετά την κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού, διαμορφώνει ένα ρεύμα «αριστερού εθνικισμού», μια πατριωτική Αριστερά που αντικαθιστά το “σοσιαλιστικό όραμα” με το εθνικό όραμα της ανάπτυξης.
Κι έτσι το ερώτημα δεν είναι αν ο Αλέξης Τσίπρας θα είναι ο νέος «Αντρέας» ή ο νέος «Βενιζέλος». Είναι αν θα είναι ο νέος εθνικός ηγέτης ή όχι. Κι αν ο ΣΥΡΙΖΑ – ή έστω η «αριστερά» του – θα τον ακολουθήσει ή όχι. Γιατί αυτός είναι ο νέος μηχανοδηγός του τρένου, αν δεν πέσει οδηγώντας το ποδήλατο του!
Ο ΣΥΡΙΖΑ όπως τον ξέραμε δεν υπάρχει πλέον. Και πιθανόν ήδη ο ρηξικέλευθος Αλέξης Τσίπρας προκειμένου να αποφύγει μια νέα διάσπαση να έχει περιγράψει τον νέο πολιτικό φορέα -που θα ανταποκρίνεται στον …νέο, χαμηλών τόνων, ήπιο, σύμμαχο των σοσιαλδημοκρατών Αλέξη Τσίπρα!
«Δεν είναι πρωτοφανές αυτό. Και σε άλλες χώρες της Ευρώπης υπάρχουν αντίστοιχες συνεργασίες» είχε πει προ καιρού, ενώ στο άρθρο του για τον Ανδρέα Παπανδρέου περιέγραψε ένα νέο φορέα. «Στο ραντεβού αυτό η ιδρυτική ομάδα του ΠΑΣΟΚ, με επικεφαλής τον Ανδρέα, ήταν παρούσα με τον δικό της εμφατικό τρόπο. Δεν βολεύτηκαν στο πατρικό κόμμα της Ένωσης Κέντρου, αλλά επέλεξαν τον δύσκολο – και για πολλούς από τους παραδοσιακούς ακατανόητο – δρόμο της δημιουργίας νέου κόμματος, απαλλαγμένου από τις αμαρτίες του παλιού πολιτικού συστήματος, ανοιχτού σε νέα ρεύματα και αντιλήψεις».
«Αυτό που όμως είναι περισσότερο εντυπωσιακό είναι η ταχύτητα και ο ενθουσιασμός με τα οποία η προοδευτική λαϊκή πλειοψηφία αγκάλιασε το εγχείρημα. Η ανάδειξη της εργατικής τάξης, των μικρομεσαίων στρωμάτων, της φτωχής και μεσαίας αγροτιάς και της νεολαίας σε προνομιακά κοινωνικά στηρίγματα του ΠΑΣΟΚ του έδωσε τον δυναμισμό και την προωθητική δύναμη να φτάσει από το 13% του 1974 στο 48% του 1981. Εκατομμύρια καταπιεσμένοι επί δεκαετίες «ΕΑΜογενείς», θύματα του φακελώματος και του μετεμφυλιακού εμπορίου εθνικοφροσύνης, είδαν στο ΠΑΣΟΚ την δυνατότητα να λάβουν τα όνειρα εκδίκηση.
Τολμώ να πω ότι πολλοί, ίσως οι περισσότεροι από αυτούς, είχαν δεσμούς αίματος με την αποκαλούμενη παραδοσιακή Αριστερά. Στο ΠΑΣΟΚ όμως είδαν την ευκαιρία να γίνουν πράξη κάποια από αυτά που πίστευαν. Το ίδιο ισχύει και για τις γενιές του 1-1-4 και του Πολυτεχνείου. Και το αποτέλεσμα ήταν, αγκαλιάζοντας τον μεγάλο «αντιδεξιό» κόσμο, το ΠΑΣΟΚ να γίνει πανίσχυρο».
Ο παλιός Τσίπρας, που δεν υπάρχει πλέον δεν είναι δημοφιλής. Ο νέος όμως απευθύνεται σε ένα άλλο ακροατήριο με νέα πλάνα, νέα σχέδια και νέες ιδέες. Μια πιθανή πόλωση θα δώσει μεγαλύτερα ποσοστά στα δυο μεγαλύτερα κόμματα όταν θα κριθεί ποιος θα σχηματίσει κυβέρνηση.
Η αρχή των συγκοινωνούντων δοχείων- όπως είναι ο ΣΥΡΙΖΑ και ο χώρος του ΠΑΣΟΚ- και η ιστορία των μικρών κομμάτων στην Ελλάδα- όπως το κόμμα του Ζίγδη το 1981 που από 11% εξατμίστηκε σε μια μέρα- μας δείχνει πως ο νέος φορέας που πήρε την θέση του ΠΑΣΟΚ, δεν είναι το Κινάλ -που μπορεί να εξαφανισθεί σε μια μέρα- αλλά ο νέος ΣΥΡΙΖΑ που θα αποχτήσει τα νέα του χαρακτηριστικά υπό την ηγεσία του Αλέξη Τσίπρα που όχι μόνο εμπνέεται από τον Ανδρέα, αλλά πολλές φορές τον μιμείται κιόλας.
Φυσικά μια ευθεία σύγκριση ανάμεσα στον Ανδρέα και τον Αλέξη Τσίπρα είναι άδικη και πρόωρη, αφού ο νέος ηγέτης είναι μόλις 44 χρονών, όση και η ηλικία του ΠΑΣΟΚ. Πέρα από τη διεθνή αναγνώριση, από τον Ραούλ Κάστρο ως τον Μπαράκ Ομπάμα, ο “άνθρωπος που θα κατέστρεφε το ευρώ” ή “ο πιο επικίνδυνος άνθρωπος για την Ευρώπη” έχει ένα πλεονέκτημα: είναι ο νεαρότερος πρωθυπουργός- μετά τον Επαμεινώνδα Δεληγιώργη- στην ιστορία του νεοελληνικού κράτους. Μόνο που δεν προέρχεται από πολιτικά τζάκια, αλλά από καταλήψεις και κινήματα, από τον λαό- με ό,τι μπορεί να σημαίνει αυτό. Είναι -ή τουλάχιστον ήταν- “ένας από μας” με αποστολή να εκφράσει, όπως έλεγε, τη ¨Γενιά των Απέξω”.
Υπάρχουν πολλά κοινά στοιχεία ανάμεσα στον Ανδρέα Παπανδρέου και τον Αλέξη Τσίπρα, που η ειρωνεία της Ιστορίας έφερε έναν …Μητσοτάκη απέναντί τους: έναν εκπρόσωπο δηλαδή της πολιτικούς φεουδαρχισμού και του σάπιου παλιού πολιτικού συστήματος, των “ευγενών” και των βαρώνων. Ανάμεσα σ΄αυτά είναι ο πολωτικός αντιδεξιός χαρακτήρας τους, η απέχθεια για τη …σοσιαλδημοκρατία, η τέχνη του συμβιβασμού ως διαχείριση της ήττας της Αριστεράς από την εποχή της Βάρκιζας και ο πόθος της νίκης χωρίς όπως έλεγε ο Ανδρέας “να σφάξουμε το λαό”.
Ήταν βέβαια τότε, άλλες εποχές, αλλά πάντα είναι άλλες εποχές, ο λαός αναζητά του ηγέτες του και πέρα από την ίδια την Ιστορία, που θα γραφεί έτσι κι αλλιώς, χρειάζονται πάντα οι “μάζες” που αναδεικνύουν ή καταρρίπτουν τους ηγέτες τους με φοβερή ευκολία. Δε φτάνουν οι φωνές που ακούγονται από την Ιστορία, αλλά σίγουρα όπως ο Ανδρέας, ο Αλέξης έχει ακούσει αυτές τις φωνές.