Η ιδέα του κομμουνισμού

Του Κώστα Δουζίνα*

Πολλές έννοιες στην πολιτική φιλοσοφία, όπως η ελευθερία ή η ισότητα, έχουν διαβρωθεί τόσο πολύ από την κατάχρησή τους, που μοιάζουν με αρχαία νομίσματα τα χαρακτηριστικά των οποίων έχουν σβηστεί με το πέρασμα του χρόνου και τώρα τα παίρνουμε σαν απλό μέταλλο χωρίς ιδιαίτερη αξία.

Η έννοια που έχει κακολογηθεί και παραχαραχθεί από εχθρούς και φίλους περισσότερο είναι ο κομμουνισμός. Η πρόσφατη εξίσωσή του με τον ναζισμό αποτελεί κορύφωση του ηθικού μηδενισμού, αν δεν είναι απόπειρα ξεπλύματος του πιο αποτρόπαιου ανθρώπινου δημιουργήματος και άρνησης του ριζικού κακού του Ολοκαυτώματος.

Στο λυκόφως της Ιστορίας που δήθεν ζούμε όλες οι αγελάδες είναι γκρι, όλες οι ιδεολογίες ίδιες, ίδια καταστροφικές. Οι πολιτικοί αγώνες και θυσίες του εικοστού αιώνα καταδικάζονται στη μεταμοντέρνα αμνησία, το νόημα της φιλοσοφίας και της πολιτικής αντιστρέφεται. Δεν πρέπει να ονειρευόμαστε. Ο νεοφιλελεύθερος καπιταλισμός και η ντεκαφεϊνέ δημοκρατία μας, παρ’ όλες τους τις αποτυχίες, αποτελούν το “μικρότερο κακό”.

Οι παλαιοκομμουνιστές μεταμορφώθηκαν σύντομα και επιτήδεια σε καπιταλιστές και ολιγάρχες στον πρώην υπαρκτό ή διατήρησαν σχεδόν σουρεαλιστικά μια πεθαμένη ιδεολογία: χιλιοειπωμένες λέξεις, κλισέ και κοινοτοπίες, άδεια λόγια, που μοιάζουν με συνθήματα γιαχωβάδικης εσπεράντο.

Έχουν μιλήσει άλλοι για την ιστορική ιεροσυλία της εξίσωσης. Εγώ θα μείνω στην ιδέα του κομμουνισμού. Όπως λέει ο Γάλλος φιλόσοφος Αλέν Μπαντιού, μετά τον Πλάτωνα η φιλοσοφία δεν μπορεί να ασχοληθεί με την πολιτική χωρίς να διαλογιστεί για τον κομμουνισμό. Ετυμολογικά ο όρος προέρχεται από το common και community – κοινά και κοινωνία. Αν ο άνθρωπος είναι “πολιτικός” από τη φύση του, δηλαδή ζει σε πόλη, η ζωή είναι πάντα ζωή από κοινού, με άλλους. Ο κομμουνισμός, που εμφανίστηκε ιστορικά με πολλά ονόματα και παραλλαγές, αποτελεί την ουσία και τον ορίζοντα της πολιτικής.

Όπως έλεγε ο Μαρξ, ο κομμουνισμός έχει εμφανιστεί στην Ιστορία είτε ως ιδέα είτε ως πολιτικό κίνημα. Ως ιδέα, ο κομμουνισμός αποτελεί τη γνώση, την πίστη και προσδοκία μιας κοινωνίας με κατευθυντήρια αρχή “από τον καθένα σύμφωνα με τις ικανότητές του στον καθένα σύμφωνα με τις ανάγκες του”. Το Κομμουνιστικό Μανιφέστο εξειδικεύει: “Θα αντικαταστήσουμε την ταξική κοινωνία και τους ανταγωνισμούς της με μια κοινωνία στην οποία η ελεύθερη ανάπτυξη καθενός αποτελεί προϋπόθεση της ελεύθερης ανάπτυξης όλων”.

Η μακρά νύχτα της Αριστεράς έφτασε στο τέλος της στο ξεκίνημα της δεύτερης δεκαετίας του νέου αιώνα. Η «διάσωση» των τραπεζών του 2008 κοινωνικοποίησε τις απώλειες του καπιταλισμού του τζόγου ζητώντας από τους πολίτες να πληρώσουν το τίμημα της κερδοσκοπίας ενός οικονομικού συστήματος που βασίζεται στην κατανάλωση και το χρέος. Σοσιαλισμός για τις τράπεζες και καπιταλισμός για τους φτωχούς: αυτό ήταν το modus vivendi των αρχών του 21ου αιώνα.

Ο πολιτικός κομμουνισμός και οι εφαρμογές του, από την άλλη πλευρά, αναφέρονται σε συγκεκριμένα προγράμματα και σχέδια κοινωνικής οργάνωσης. Γιατί, όπως γράφει ο Μαρξ, ο κομμουνισμός δεν είναι απλά ένα ιδεώδες αλλά το πραγματικό κίνημα που καταργεί την παρούσα αναρχία. Ο καπιταλισμός δημιουργεί τις προϋποθέσεις της ανατροπής του. Είναι δουλειά των κομμουνιστών να μετατρέψουν την εργατική τάξη σε προλεταριάτο, δηλαδή σε επαναστατικό πολιτικό υποκείμενο.

Ο συνδυασμός των δύο πλευρών τον σύντομο εικοστό αιώνα, που άρχισε με την είσοδο του κομμουνισμού στην παγκόσμια Ιστορία το 1917 και τελείωσε με την ήττα του «υπαρκτού» το 1989, αποδείχτηκε δύσκολος. Ο κομμουνισμός είναι η σκέψη στην πράξη. Αλλά η ιστορία του κομμουνιστικού κινήματος χαρακτηρίστηκε από στρεβλή και ανταγωνιστική συχνά σχέση θεωρίας και πρακτικής, που οδήγησε σε ορθοδοξίες και αιρέσεις, δογματισμούς και αναθεωρήσεις, αποθεώσεις κάποιων και καταδίκες άλλων. Οι δίκες της Μόσχας, οι αποκαλύψεις του 20ού Συνεδρίου και η αντεπανάσταση στην Ουγγαρία, τα γκουλάγκ και τα τανκς στην Πράγα, η κινεζική Πολιτιστική Επανάσταση και ο ολοκληρωτισμός επισκίασαν τους αγώνες και τις θυσίες των κομμουνιστών.

Η διάσπαση του κινήματος μεταξύ των οπαδών της σοβιετικής ηγεσίας και των διαφωνούντων «ευρωκομμουνιστών», οπαδών του «δημοκρατικού δρόμου», του δυτικού μαρξισμού, του μετα-μαρξισμού, της ριζοσπαστικής ή ελευθέριας Αριστεράς ήταν αναπόφευκτη. Αλλά η εμπειρία όλων των τάσεων και ομάδων ήταν κοινή: πολιτική ήττα και αποτυχία της θεωρίας που ξεκίνησε τη δεκαετία των ’70, που ολοκληρώθηκε με τη διάλυση του «υπαρκτού» σοσιαλισμού και την αποχώρηση από την πολιτική του ανύπαρκτου κομμουνισμού.

Οι παλαιοκομμουνιστές μεταμορφώθηκαν σύντομα και επιτήδεια σε καπιταλιστές και ολιγάρχες στον πρώην υπαρκτό ή διατήρησαν σχεδόν σουρεαλιστικά μια πεθαμένη ιδεολογία: χιλιοειπωμένες λέξεις, κλισέ και κοινοτοπίες, άδεια λόγια, που μοιάζουν με συνθήματα γιαχωβάδικης εσπεράντο. Τα ερείπια του τείχους του Βερολίνου κτύπησαν κυρίως τους δημοκράτες κομμουνιστές, αυτούς που πρώτοι κατήγγειλαν την παραμόρφωση της ιδέας από την πολιτική πρακτική.

Βασικό σύμπτωμα της παράπλευρης ήττας τους ήταν η «αριστερή μελαγχολία», μιά εμμονική προσκόλληση σ’ ένα ένδοξο αλλά φαντασιακό παρελθόν. Η θεωρία εγκαταλείφθηκε ως άχρηστη ενασχόληση και η αριστερή πολιτική επικεντρώθηκε στα τοπικά και τα δικαιωματικά. Οι αριστεροί πίστεψαν περισσότερο από τους άλλους ότι η Ιστορία τελείωσε, ότι η ριζική αλλαγή διαγράφτηκε, ότι το μέλλον ανήκει στον καπιταλισμό και δουλειά της Αριστεράς είναι σημαντικές αλλά μικρές βελτιώσεις.

Η επιστροφή της θεωρίας

Η μακρά νύχτα της Αριστεράς έφτασε στο τέλος της στο ξεκίνημα της δεύτερης δεκαετίας του νέου αιώνα. Η «διάσωση» των τραπεζών του 2008 κοινωνικοποίησε τις απώλειες του καπιταλισμού του τζόγου ζητώντας από τους πολίτες να πληρώσουν το τίμημα της κερδοσκοπίας ενός οικονομικού συστήματος που βασίζεται στην κατανάλωση και το χρέος. Σοσιαλισμός για τις τράπεζες και καπιταλισμός για τους φτωχούς: αυτό ήταν το modus vivendi των αρχών του 21ου αιώνα.

Παραφράζοντας τον Μπρεχτ, οι άνθρωποι έμαθαν παντού ότι, αν κανείς «μαγειρέψει» τα κοινωνικά επιδόματα ή τον ΦΠΑ, καταλήγει στη φυλακή, αλλά αν οδηγήσει μια τράπεζα στη χρεοκοπία παίρνει τεράστια μπόνους. Η οικονομική κρίση εξελίχθηκε σύντομα σε μια ολοκληρωμένη πολιτική κρίση, με την Ελλάδα των Μνημονίων την πιο έντονη έκφραση. Έτσι αρχίζουν να εκδηλώνονται νέοι ανταγωνισμοί και αγώνες για την προάσπιση του κοινωνικού κράτους στη Δύση, για τον προγραμματικό αποκλεισμό μεγάλων ομάδων πληθυσμών από την οικονομία και την πολιτική και για τους οικολογικούς κινδύνους.

Στις μεγάλες αντιστάσεις 2011-14 νέες μορφές ριζοσπαστικού ακτιβισμού και κινητοποίησης σηματοδοτούν την επιστροφή στην πολιτική. Οι πολίτες αρχίζουν να απομακρύνοντια από την καπιταλιστική ιδεολογία. Αν η νέα παγκόσμια τάξη εγκαινιάστηκε το 1989, αποδείχτηκε η πιο βραχύβια στην Ιστορία.

Η Αριστερά του 21ου αιώνα μπορεί επιτέλους να αφήσει πίσω της την ενδοσκόπηση, τη μετάνοια και τη μεταμέλεια που ακολούθησαν την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης. Αυτοί που συμβάδισαν μεταθανάτια με τον «υπαρκτό σοσιαλισμό» έχουν μετατραπεί σε εξαίρεση και ιστορική περιέργεια. Η επιστροφή της Ιστορίας ανανέωσε το ενδιαφέρον για τις ριζοσπαστικές ιδέες, για τη θεωρία και τη σχέση της με την πολιτική.

Εδώ εγγράφεται και το πρόσφατο ενδιαφέρον της πολιτικής φιλοσοφίας για την “ιδέα του κομμουνισμού”. Συνέδρια, βιβλία και διαλέξεις για το θέμα γίνονται παντού με πρώτο αυτό στο Λονδίνο το 2009 με πολλές συμμετοχές Ελλήνων.1 Ετσι απο-δαιμονοποιείται το σημαίνον «κομμουνισμός», επαναπροσδιορίζεται το όραμα για μια κοινωνία ισότητας και δημοκρατίας και επαναδραστηριοποιείται ο ισχυρός δεσμός ανάμεσα στη φιλοσοφία και την πολιτική.

Η Αριστερά ήταν πάντα η σκέψη εν δράσει. Σε αυτήν την κρίσιμη καμπή, με αιχμή την Ελλάδα, όλα τα στοιχήματα για τα αποτελέσματα της κρίσης ακυρώνονται και μια λεπτή μόνο γραμμή χωρίζει το καλύτερο από το χειρότερο. Η νέα ιδέα του κομμουνισμού μπορεί να αναζωογονήσει τη θεωρητική σκέψη και να αντιστρέψει την τάση απο-πολιτικοποίησης που χαρακτηρίζει τον ύστερο καπιταλισμό.

Ο κομμουνιστικός ορίζοντας

Πώς θα μπορούσαμε να προσδιορίσουμε τη νέα ιδέα του κομμουνισμού; Για τον Μπαντιού ο κομμουνισμός αποτελεί ένα απόλυτο πολιτικό – ηθικό αξίωμα, που βρίσκεται έξω από το κράτος, την οικονομία και το κόμμα ως μια μορφή καντιανής κανονιστικής αρχής ή κανόνα. Η ριζική αλλαγή απαιτεί αγωνιστική προετοιμασία, αλλά επιτελείται με την απρόσμενη εμφάνιση ενός «συμβάντος», που σαν θαύμα ανατρέπει την κρατούσα κατάσταση.

Η χεγκελιανή πλευρά από την άλλη παρουσιάζει την εφαρμογή της ιδέας ως ορίζοντα ενσωματωμένο στην εμπειρική πραγματικότητα. Τι σημαίνει αυτό; Στη μορφή του ως ορίζοντα ο κομμουνισμός αποτελεί διαχωριστική γραμμή που χωρίζει τον πολιτικό χώρο και τόξο, που όσο τον πλησιάζουμε τόσο απομακρύνεται. Όχι γιατί χάνεται ή γιατί δεν είναι εφαρμόσιμος, μια ιδεαλιστική ουτοπία του μέλλοντος. Ο ορίζοντας παραμένει πάντα ανοικτός και άπιαστος, αλλά ενσωματώνεται σαν προοπτική και οδηγεί σαν φάρος την καθημερινή μας πρακτική. Ποια είναι τα χαρακτηριστικά του;

1. Η κυρίαρχη πολιτική ανακοίνωσε το τέλος της πάλης των τάξεων και ταυτόχρονα απαγορεύει την εμφάνισή της με συνεχώς αυξανόμενα μέτρα καταστολής και επιτήρησης. Η ιδέα του κομμουνισμού αντιτίθεται στη γενικευμένη απο-πολιτικοποίηση και τη μεταφορά του κέντρου αποφάσεων σε ειδικούς και τεχνοκράτες. Ταυτόχρονα εγκαταλείπει την προηγούμενη σχεδόν αποκλειστική στόχευση στη βιομηχανική εργατική τάξη και συγκροτεί νέα πολιτικά υποκείμενα που βγαίνουν από την εμπειρία του 21ου αιώνα.

Ο κομμουνισμός ως ιδέα της ριζοσπαστικής φιλοσοφίας και πολιτικής ζημιώθηκε από τον συσχετισμό του με τον κρατισμό και τον οικονομισμό του 20ού αιώνα. Έτσι επιστρέφει σε έναν ριζοσπαστικό βολονταρισμό. Φτιάχνουμε την Ιστορία μας σε συνθήκες που δεν επιλέγουμε, έλεγε ο Μαρξ.

Το πρεκαριάτο, οι άνεργοι, οι αγρότες, οι φοιτητές, οι κοινωνικά αποκλεισμένες μειονότητες, οι μετανάστες και οι πρόσφυγες έρχονται να συμπληρώσουν τους εργαζόμενους της μεταφορντικής κοινωνίας και της άυλης παραγωγής. Κεντρική σημασία αποκτά η ψυχαναλυτική θεωρία που εξηγεί την απουσία επαναστατικού υποκειμένου μέσα από τις ασυνείδητες και φαντασιακές επενδύσεις των εργαζομένων και την ιδεολογία της απόλαυσης του ύστερου καπιταλισμού.

Η έμφαση στο υποκείμενο συνδυάζει το θεωρητικό όραμα με τις καθημερινές πρακτικές εγκαταλείποντας τις αντιλήψεις περί ιδεολογίας ως ψευδούς συνείδησης.

2. Ο κομμουνισμός ως ιδέα της ριζοσπαστικής φιλοσοφίας και πολιτικής ζημιώθηκε από τον συσχετισμό του με τον κρατισμό και τον οικονομισμό του 20ού αιώνα. Έτσι επιστρέφει σε έναν ριζοσπαστικό βολονταρισμό. Φτιάχνουμε την Ιστορία μας σε συνθήκες που δεν επιλέγουμε, έλεγε ο Μαρξ. Ο καπιταλισμός επιβάλλει τις συνθήκες προχωρώντας στην οικονομική, κοινωνικο-πολιτισμική και θεσμική ολοκλήρωση της υφηλίου (νεοφελελευθερισμός – παγκοσμιοποίηση – κοσμοπολιτισμός).

Αναγνωρίζοντας τη συντριπτικά αρνητική ισορροπία δυνάμεων δεν αποδεχόμαστε ότι οι κοινωνικοί καθορισμοί θα αποφασίσουν το μέλλον μας. Αν δεν υπάρχει μονοπάτι, το φτιάχνουμε καθώς το περπατάμε ξέροντας ότι, προς το παρόν, οι κατευθύνσεις που μπορούμε να πάρουμε είναι εξαιρετικά περιορισμένες. Όπως έλεγε ο Σαρτρ, πρέπει να χτίσουμε κάτι καινούργιο με τα παλιά υλικά που μας χτίσανε, πρέπει να γίνουμε συγγραφείς, σκηνοθέτες και ηθοποιοί στο έργο μας.

Αν για τον Μαρξ ελευθερία είναι η γνώση της αναγκαιότητας, σήμερα προσθέτουμε ότι ελευθερία είναι η υπέρβαση της αναγκαιότητας. Αυτό είναι το πρόταγμα του κομμουνιστικού ορίζοντα.

3. Αλλά ποιοι είναι σήμερα οι νέοι μεγάλοι ανταγωνισμοί που δημιουργούν την ανάγκη της θεωρητικής αναθεώρησης και πολιτικής στρατηγικής; Η καπιταλιστική σχέση παραμένει κεντρική. Αλλά έχει οδηγήσει σε καινούργιες συγκρούσεις, νέα υποκείμενα και διακυβεύματα που δεν μπορούν να περιμένουν τη δευτέρα παρουσία μιας ελεύσιμης νομοτέλειας.

Η οικολογική καταστροφή, η χρήση της ιδιοκτησίας για τον περιορισμό της ελεύθερης διάδοσης των έργων του πολιτισμού που ανήκουν σ’ όλη την ανθρωπότητα, οι νέες τεχνολογίες της βιογενετικής, της γενετικής μηχανικής και της νανο-τεχονολογίας που μεταλλάζουν τη φύση δεν περιμένουν. Ούτε και οι νέες μορφές οικονομικού και πολιτικού απαρτχάιντ, οι τοίχοι που προσπαθούν να κρατήσουν μακριά από τη Δύση τα εκατομμύρια των

Ο κομμουνισμός ως ιδέα της ριζοσπαστικής φιλοσοφίας και πολιτικής ζημιώθηκε από τον συσχετισμό του με τον κρατισμό και τον οικονομισμό του 20ού αιώνα. Έτσι επιστρέφει σε έναν ριζοσπαστικό βολονταρισμό. Φτιάχνουμε την Ιστορία μας σε συνθήκες που δεν επιλέγουμε, έλεγε ο Μαρξ.

προσφύγων και μεταναστών.

Όπως υποστηρίζει ο Zizek, ο νεοφιλελευθερισμός δημιουργεί νέες περιφράξεις της κοινής μας ουσίας, της γλώσσας και επικοινωνίας, της πνευματικής απόλαυσης, του γενετικού υλικού και των φυσικών πόρων. Επιστρέφοντας στην έννοια των «κοινών», ο κομμουνισμός έρχεται αντιμέτωπος με τις καπιταλιστικές ιδιωτικοποιήσεις, γυρίζει στις κοινότητες και χτίζει μια νέα κοινοπολιτεία.

4. Τέλος, ο κομμουνισμός αγωνίζεται για την ελευθερία και την ισότητα. Η ελευθερία δεν μπορεί να ανθήσει χωρίς ισότητα και η ισότητα δεν υπάρχει χωρίς ελευθερία. Αλλά ελευθερία δεν σημαίνει να αγοράζεις ή να κάνεις ό,τι θέλεις. Δεν απορρέει από την ιδιοκτησία ή την ατομική ασυδοσία. Πρέπει λοιπόν να υποστηρίξουμε πρακτικά, με μέτρα και πολιτικές, την ερμηνεία της ελευθερίας ως προσωπικής και συλλογικής αυτονομίας αντί της δυνατότητας επιλογής περιορισμένων και προαποφασισμένων καταναλωτικών αγαθών.

Μήπως όμως η Αριστερά χάνει τη ριζοσπαστική της ενέργεια όταν γίνεται κυβέρνηση; Η ευθύνη της σήμερα είναι να εφεύρει τρόπους πολιτικής δράσης που, ενώ αναγνωρίζουν και αποδέχονται τις μεγάλες δυνατότητες της φιλελεύθερης δημοκρατίας, δεν χάνουν τη ριζοσπαστική και ανατρεπτική της λογική. Τα παλιά συνθήματα «Δεν υπάρχει σοσιαλισμός χωρίς δημοκρατία», «Ιn and against the state», «Και με τις εκλογές και με τις αντιστάσεις» ισχύουν ακόμη περισσότερο σήμερα. Ο ορίζοντας οδηγεί στη συνεχή επίθεση στην ανισότητα, στην ανακατανομή του εθνικού πλούτου, στην επέκταση της δημοκρατίας και στην εμβάθυνση των δικαιωμάτων.

Όπως λέει ο Πικετί, η ανισότητα δεν μειώνεται με τη φορολογία του εισοδήματος αλλά της μεγάλης κινητής και ακίνητης περιουσίας που έχει συλλέξει η πλουτοκρατία και συνεχώς μεγαλώνει. Η επέκταση της δημοκρατίας και το πέρασμα από την έμμεση στην άμεση μορφή της οδηγεί στην ανασυγκρότηση της ικανότητας της κοινωνίας να αναπαράγεται οικονομικά και να αυτοδιοικεί τον πλούτο που παράγει. Τέλος, τα δικαιώματα συνεισφέρουν στη συγκρότηση πολιτών με αξιοπρέπεια, σεβασμό και αυτοσεβασμό.

Η πιο ολοκληρωμένη εικόνα του κομμουνισμού που έχουμε σήμερα είναι μια κοινωνία ελεύθερων συνεταιρισμένων εργαζομένων, με συλλογική παραγωγική εργασία και δημοκρατικές αποφάσεις σε όλα τα σημαντικά για τη ζωή τους θέματα. Αλλά ο κομμουνισμός δεν αποτελεί αυτή τη στιγμή τον άμεσο προορισμό μας. Παραμένει ορίζοντας και φάρος. Αλλά κάθε επί μέρους εφαρμογή ανοίγεται σε παραπέρα βάθεμα, αλλάζοντας και τον στρατηγικό στόχο και το υποκείμενο. Δεν αποτελεί ο κομμουνισμός επομένως το τέλος, είτε με τη μορφή του τερματικού σταθμού είτε του σκοπού μιας ιστορικής νομοτέλειας.

Ως ορίζοντας, η ιδέα του κομμουνισμού υπερβαίνει και πολιτικοποιεί τις ιστορικές του εκφράσεις και εγκαταλείπει την πίστη στην ιστορική αναγκαιότητα. Δεν θα υπάρξει κάποια στιγμή που θα αναφωνήσουμε «Φτάσαμε, έχουμε κομμουνισμό, πετύχαμε». Αντίθετα ο ορίζοντας υπάρχει εδώ και τώρα, ενσωματωμένος σε κάθε σχέση, σε κάθε αγώνα, σε κάθε νίκη, αλλά ακόμη και στις αποτυχίες μας. Ως όραμα και καθημερινή πολιτική, ο κομμουνιστικός ορίζοντας επαγγέλλεται τον ριζοσπαστικό ανθρωπισμό, που συμφιλιώνει τον άνθρωπο με τον συνάνθρωπο και με τη φύση.

* Το βιβλίο του Κωστα Δουζίνα Syriza in Power: Reflections of an Accidental Politician κυκλόφορησε τον Ιούλιο από τις εκδόσεις Polity

* Ο Κώστας Δουζίνας είναι βουλευτής Πειραιά του ΣΥΡΙΖΑ

1 Costas Douzinas and Slavoj Zizek eds, The Idea of Communism, Verso, xxx

 

ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΥΓΗ