Ένα δοκίμιο του Χάρη Παμπούκη
II- ΜΑΘΗΜΑΤΑ
Μάθηµα πρώτον. Καλή η ιδιωτική πρωτοβουλία, αλλά στα δύσκολα το Κράτος. Ο ιδιωτικός τοµέας είναι το γκάζι της οικονοµικής ανάπτυξης και ο δηµόσιος τοµέας το δίχτυ ασφάλειας της κοινωνίας. Το ΕΣΥ, που δεν προσέξαµε αλλά αφήσαµε να διαβρωθεί, που δεν εκσυγχρονίσαµε, που δεν επανοργανώσαµε.
Πάντα στις οργανωµένες προηγµένες κοινωνίες, τα δηµόσια αγαθά (υγεία, παιδεία, δικαιοσύνη) πρέπει να είναι η ποιοτική προτεραιότητα, στην κορυφή των οποίων δεσπόζει η υγεία, το 1 άνευ του οποίου τα άλλα είναι µηδενικά. Και δηµόσια να πούµε όλοι πόσο ευγνώµονες είµαστε στο ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό της χώρας που µε κυριολεκτικό κίνδυνο της υγείας τους αγωνίζονται στην πρώτη γραµµή αυτού του πολέµου.
Το συµπέρασµα για το µέλλον, πρώτο καθήκον όλων η στήριξη και της αριστείας των δηµόσιων αγαθών: υγεία, άµυνα, παιδεία, γνώση. Έχουν µεγάλη αξία και κυρίως σηµασία. Αυτό δεν σηµαίνει επιβράβευση του ολέθριου κρατισµού. Αντίθετα. Να µπολιάσει ο ιδιωτικός τοµέας τον δηµόσιο µε καλές πρακτικές. Δηλαδή ισόρροπη ανάπτυξη µεταξύ ιδιωτικού και δηµόσιου τοµέα (µέρος κερδών του πρώτου να κρατάνε και να εκσυγχρονίζουν το δεύτερο).
Μάθηµα δεύτερον. Οφείλουµε τα µέγιστα στη γνώση. Η κρυµµένη θετική αξία της γνώσεως, ως εξουσία ίσως η πλέον υποτιµηµένη στην κλίµακα αξιών έναντι της πολιτικής, οικονοµικής και επικοινωνιακής ισχύος, τελικά δίνει λύσεις και καλείται να διασώσει την παγκόσµια κοινωνία. Περιµένουµε να µας σώσουν άνθρωποι των 1800 ευρώ τον µήνα, ενώ διάφοροι σταρ – που φέρνουν χρήµατα αλήθεια είναι – αµείβονται µε εκατοµµύρια το χρόνο. Η µεγάλη ρεβάνς της γνώσης. Αν τη συνειδητοποιήσει η κοινωνία, αναγνωρίσει και επενδύσει σε αυτήν, ως οφείλει. Άγνωστο εάν θα το πράξει, όµως, και δυστυχώς αµφίβολο.
Μάθηµα τρίτον. Ο άνθρωπος παραµένει ακόµη ευάλωτος και για τον λόγο αυτόν, επιβάλλεται σεµνότητα. Ένας ιός αναστάτωσε την ανθρωπότητα. Περισσότερο απειλή την ανθρωπότητα. Εξαιτίας όµως αυτής της παγκόσµιας απειλής, βιώνουµε µία πρωτοφανή παγκόσµια επιστηµονική αλληλεγγύη. Είναι αλήθεια, ότι η επιστήµη είναι παγκοσµιοποιηµένη από νωρίς. Και τι ευγενέστερο από την παγκοσµιοποιήση των ευγενών αξιών της αλληλεγγύης ακόµη και στον δρόµο της έσχατης Ύβρεως, τη Θεοποίηση του ανθρώπου όπως την περιέγραψε ο Χαράρι στο τελευταίο βιβλίο της τριλογίας του, Homo Deus.
Μάθηµα τέταρτον. Στις κρίσεις οφείλεις να λαµβάνεις όλα τα µέτρα άµεσα και καθολικά. Χωρίς υπολογισµό κόστους. Γιατί ο πόνος θα είναι λιγότερος και κυρίως για λιγότερο διάστηµα. Το άµεσο και πλήρες κλείσιµο, η απαγόρευση κάθε επαφής για δύο µήνες έχει αποδειχθεί, παρά το µεγάλο οικονοµικό κόστος, ότι είναι η σωστή λύση.
Εντυπωσιάζει θετικά η έγκαιρη και οργανωµένη πολιτική αντίδραση της ελληνικής κυβέρνησης υπό την ηγεσία του Καθηγητή κ. Τσιόδρα, στον οποίο πολλά οφείλονται από την ελληνική κοινωνία. Και αυτό µέχρι να εντοπιστεί είτε αποτελεσµατική αντιϊκή θεραπεία είτε εµβόλιο, που παρά την επίσπευση θα πάρει επίσης χρόνο και περισσότερο µε επίσης σχετικώς αµφίβολα αποτελέσµατα. Αποθέωση του fast track και της φυσικής αποµόνωσης.
Μάθηµα πέµπτον. Να σταµατήσουν άµεσα τα επικίνδυνα βιολογικά και πυρηνικά πειράµατα που όχι µόνο κουβαλάνε µέσα τους το σπόρο της αυτοκαταστροφής, αλλά είναι ακριβώς η πλέον αποκρουστική µορφή της Ύβρεως. Να χαρακτηρισθούν από το Διεθνές (Οικουµενικό) Δίκαιο ως εγκλήµατα κατά της ανθρωπότητας. Γιατί περί αυτού πρόκειται. Και φυσικά, δεν υιοθετώ τις καθυστερηµένες πολιτισµικά θεωρίες συνωµοσίας, αλλά αυτή του απλού ανθρώπινου λάθους.
Τα θετικά τώρα. Ήδη ανοικτά στη παρατήρηση.
Θετικό πρώτο. Στην Ελλάδα πολιτικά καταρχήν. Το πρώτο θετικό είναι ότι στην Ελλάδα η κυβέρνηση ακούει και υποτάσσεται στην επιστήµη. Λειτουργεί έγκαιρα και κυρίως ορθολογικά. Αυτή είναι η συµµαχία µε την επιστήµη, η οποία αποδίδει, είναι η καλύτερη δυνατή. Και όχι αυτονόητη, αν δούµε την επιλογή άλλων κρατών (αλλά και του δικού µας παρελθόντος). Φυσικά προέχει η ανθρώπινη ζωή έναντι της οικονοµίας ή άλλων επιλογών. Μέτρον όλων άνθρωπος και τέλος πάντων.
Αυτό όµως στην πράξη έχει πολλές αποχρώσεις και φαίνεται από τις συνταγές που ακολουθούνται από τα κράτη που είναι διαφορετικές. Και αυτό, γιατί δεν έχουµε µία κρίση, αλλά δύο. Ακολουθεί την υγειονοµική και η οικονοµική. Αυτές οι δύο βρίσκονται σε ένταση. Όσο πιο αυστηρά µέτρα θα πάρεις για την υγειονοµική, τόσο πιο αποτελεσµατικός θα είσαι ανθρωπιστικά για τους πολίτες σου, αλλά τόσο µεγαλύτερη οικονοµική καταστροφή θα επιφέρεις την επόµενη µέρα. Για τον λόγο αυτόν, οι συνταγές δεν είναι ίδιες.
Αξίζει να επισηµανθεί κάτι σχετικά αξιόλογο. Η κυβέρνηση προσφυώς και οργανωµένα µε το συµβόλαιο που πέρασε µε τη γνώση για τον λαό, κατέρριψε ένα µύθο περί ελληνικής ανοργανωσιάς. Και αυτό, γιατί επεκράτησε η Ελλάδα της γνώσης, της φρόνησης, του ορθολογισµού έναντι της Ελλάδας της απείθαρχης συναισθηµατικής “συνωµοσιολογικής” νοοτροπίας, της ψευτοµαγκιάς, του κονέ και της πελατειακής λογικής του Κράτους λάφυρου. Και αυτό το χρωστάµε στη διαχείριση του κινδύνου από την κυβέρνηση. Αλλά συγχρόνως ανεβάζει την εθνική µας αυτοπεποίθηση. Και επιτέλους, η Ελλάδα είναι στο σηµαντικό κλαµπ των πρωταθλητών διεθνώς µε την εικόνα σοβαρής (άρα ισχυρής) χώρας, πειθαρχηµένης. Η βελτίωση της εικόνας µας, η διάκριση της σοβαρής Ελλάδας, της Ελλάδας της γνώσης, είναι πολύ σοβαρό κεκτηµένο.
Όµως η πρόκληση που είναι εµπρός µας είναι να παγιώσουµε και να διευρύνουµε την αριστεία και στη νέα κανονικότητα του αύριο. Και µε τη νέα εθνική αυτοπεποίθηση, να οργανώσουµε µία καλύτερη πραγµατικότητα. Το σύνθηµα της εποχής είναι το όλοι µαζί µπορούµε. Να προσθέσω τα πάντα.
Θετικό δεύτερο. Θα υποχρεωθεί η ΕΕ (η Ένωση) να λειτουργήσει ως Ένωση. Τουλάχιστον ελπίζουµε. Αργά, µε τις γνωστές αργοπορίες, αλλά πιστεύω και εύχοµαι κυρίως, ότι θα το πράξει. Δηλαδή συλλογικά, ως συλλογικό υποκείµενο και µε αλληλεγγύη. Δυστυχώς θα υποχρεωθεί. Θα αναγκασθεί να “πληθωρίσει” για το µέλλον.
Θα αναγκασθούµε σε ένα συλλογικό και ατοµικό restart, σε µία επανεκκίνηση
Γιατί παρά το ότι είναι Ένωση νοµισµατική, θα ακολουθήσει την κρατική λογική του last resort και µοντέλο ανάλογο εκείνο του 1929 (εάν και η παρούσα προβλέπεται οικονοµικά και κοινωνικά πολύ βαθύτερη). Και το “κολασµένο” µέσο, το ευρωοµόλογο – η µόνη λογική εξέλιξη της πολιτικά ενωµένης οικονοµικής Ευρώπης – σήµερα συζητείται από αρκετά κράτη, όχι πλέον ως αιρετική λύση, καταδικαστέα στην πυρά. Κατά κάποιο τρόπο, ο
κορονοϊός λογικά θα κάµψει τις γερµανικές προκαταλήψεις (χωρίς να υποτιµάται η µυωπική εµµονή και τραχύτητα της Γερµανίας).
Το θετικό εδώ συνίσταται παραδόξως σε µία σύγκρουση. Στη θεµελιώδη σύγκρουση – στο ξεκαθάρισµα -, καθοριστική για το µέλλον της Ένωσης προς την πολιτική ολοκλήρωση ή προς την υποβάθµιση της νοµισµατικής ένωσης και της ζώνης ελεύθερων συναλλαγών.
Θετικό τρίτο. Η οµόνοια πέραν της πολιτικής αντιπαράθεσης. Το πολιτικό όνειρο ορισµένων για συνεργασία, για µία πολιτική κοινωνία, για εθνική οµοψυχία και µία θετική κοινωνία, ορθολογική, του συν. Της σύνθεσης, της συµµετοχής, κλπ.
Εύσηµα σε όλες τις πολιτικές δυνάµεις για το ουσιαστικό και συµβολικό µήνυµα εθνικής οµόνοιας. Και αυτή θα χρειαστεί και στην επόµενη φάση θα έλεγα, ιδιαίτερα στην επόµενη φάση της αναδιοργάνωσης. Χρειάζεται συλλογική προσπάθεια που δεν υπήρξε πάντα δυστυχώς, στην οποία πρέπει όλοι όσοι κληθούν, να συµµετάσχουν. Προς όφελος όλων.
Η κρίση µπορεί και πρέπει να είναι αναπόφευκτη η µοιραία σύγκρουση µεταξύ της καθολικής και προτεσταντικής Ευρώπης ξανά.αλλάξει την αντίληψη της κυβέρνησης (εξόχως πρωθυπουργοκεντρικής) και της αντιπολίτευσης (του σκληρού ροκ).
Και το εξηγώ επιγραµµατικά: Κάθε ενοποιητικό εγχείρηµα περιέχει από τη φύση του µία µεγάλη αντίφαση που το καθιστά αβέβαιο. Αυτό οφείλεται πρωτίστως στο ότι στη διαλεκτική φύση και πορεία των πραγµάτων, αυτό που κατίσχυσε ως ένωση χθες (π.χ. το κράτος έναντι των πόλεων) εµποδίζει τη σύνθεση του αύριο. Χρειάζεται υπέρβαση, που σηµαίνει κατάργηση του προηγούµενου σχήµατος (π.χ. Κράτος), το οποίο καλείται να αποφασίσει και να συµµετάσχει στην έστω µερική “αυτοκατάργησή” του ή έστω να αποφασίσει τη µείωση της ισχύος του εθνικού έναντι του ενωσιακού. Είναι µία µεγάλη αντίφαση και πρόκληση της πολιτικής ενοποίησης.
Πάντως είναι ηθικά ελεγκτέα η θέση των Ολλανδών και για άλλους λόγους. Γιατί για παράδειγµα, για να έχουν αυτοί πλεονάσµατα, Γερµανοί, Ολλανδοί κλπ., κάποιοι άλλοι εγγυώνται την άµυνα τους µε 3 τοις εκατό του προϋπολογισµού τους, εννοώ Γάλλους, Ιταλούς, Έλληνες… Αυτό τυπικά δεν συνυπολογίζεται λόγω των Συνθηκών, αλλά ουσιαστικά µετράει και µάλιστα πολύ.
Θα παρατηρήσει κάποιος: µα καλά, η πολιτική δεν είναι ηθική. Ίσως µάλιστα είναι συνυφασµένη µε µία δόση ανηθικότητας, όταν η σκοπιµότητα το απαιτεί. Πάντα έβρισκα αυτή την άποψη επιφανειακή: η έλλειψη αξιακού κοινού βάθρου, κοινού πολιτικού πολιτισµού, αποδιοργανώνει τη λαϊκή εµπιστοσύνη και εν τέλει την ίδια τη δηµοκρατία. Και αυτό, γιατί οι ηθικές αξίες λειτουργούν κανονιστικά υποστηρικτικά προς τη δηµοκρατία και την λαϊκή εµπιστοσύνη.
Το πρόβληµα του κορωνοϊού δεν είναι δηµοσιονοµικό, αλλά κατά πολύ ευρύτερο και συνθετότερο, και εάν δεν στηρίξουν τις οικονοµίες έγκαιρα, τότε η καταστροφή και η ύφεση θα διαρκέσει περισσότερο χρόνο και θα είναι µάλλον βαθύτερη από αυτές που γνωρίσαµε έως σήµερα. Τα περί “όρων” είναι τουλάχιστον µυωπικά και είµαι επιεικής. Αλλά επειδή η ηλικία της αθωότητας έχει περάσει απέναντι στο προτεσταντισµό, το διαβάζω ως παιχνίδι ηγεµονίας, πως µέσω της κρίσης θα αυξηθεί το βάρος των πλεονασµατικών Κρατών έναντι κυρίως του Νότου. Και γι’ αυτό και το βρίσκω βαθύτατα ανήθικο.
Φοβάµαι, ότι η Ευρώπη θα είναι µεν στο ραντεβού, πολύ αργά και πολύ λίγο και µε µεγάλο κόστος δε. Αυτό θα έχει συνέπεια να βαθύνει τη κρίση της παρακµής της, χωρίς να υπάρχει η διάθεση, όπως παλαιότερα είχε κάνει ο σηµαντικός, σήµερα επίκαιρος και αδίκως ξεχασµένος, Raymond Aron να υπάρξει υπεράσπισή της.
Θετικό τέταρτο. Η ανάγκη (για την αντιµετώπιση της κρίσης) θα επιφέρει πολλά καλά και στη δηµόσια διοίκηση, που παρά τα διάφορα τρωτά της, διαθέτει την εθνική αρετή της φιλοτιµίας. Έτσι πάµε, είµαστε, σε κοινωνία του e. E-διοίκηση, e- υγεία, e- εργασία, e- διαδικασίες κλπ. (ορισµένοι πρότειναν µέχρι και e- εκκλησία).
Θα υποχρεωθούµε σε µία εκλογίκευση της δηµόσιας λειτουργίας, σε µία επιτάχυνση. Εκσυγχρονισµός fast track. Και είναι εντυπωσιακή η ταχύτητα και η αποτελεσµατικότητα της κυβέρνησης και ιδίως του υπουργού κ. Κυριάκου Πιερρακάκη (και της οµάδας του βεβαίως), ενός άλλου ήρωα της κρίσης.
Θετικό πέµπτο. Η καταρχήν επικράτηση του ορθολογικού έναντι του λαϊκισµού. Αυτός ενδηµεί στην Ελλάδα σε αρκετά µεγάλη κλίµακα και εκµεταλλεύεται τη δικαιολογηµένη ή την αδικαιολόγητη έλλειψη εµπιστοσύνης των πολιτών προς την πολιτεία. Εκφράζεται σε δύο στάδια συνήθως: η καταγγελία ότι κάτι κρύβει η πολιτεία και η απλή εξήγηση συνωµοσίας.
Προβληµατίζει, πάντως, η επιδερµική, ανόητη αντίδραση ορισµένων, την οποία καυτηρίασε ο µεγάλος Αρκάς, της ανυπακοής, που βασικά έχει πολιτισµικά χαρακτηριστικά καθυστέρησης. Και εδώ υπάρχει µία παρεξήγηση: είµαστε όλοι υπεύθυνοι. Και το Κράτος (“τι κάνει το Κράτος” το ακούµε συχνά) δεν µπορεί να είναι άλλοθι.
Το Κράτος είµαστε εµείς. Και πολίτες µε ανεύθυνη και αντικοινωνική συµπεριφορά δηλώνουν πολιτισµική καθυστέρηση. Και κυρίως στις σηµερινές συνθήκες µπορεί να αποβεί ολέθρια συµπεριφορά για τους συµπολίτες τους. Η Ιταλία είναι δυστυχώς χαρακτηριστικό παράδειγµα. Δεν είναι εκδροµή, ούτε διακοπές, είναι πόλεµος και απαιτείται αυτοσυνειδησία και αυτοπειθαρχία ως υπεύθυνη κοινωνική συµπεριφορά. Εδώ έχουµε θέµα. Και πρέπει από τους ώριµους συµπολίτες να καυτηριάζεται αυτή η στάση.
Και βέβαια όπως πολλοί επισηµαίνουν, το παραδοσιακό δίπολο δεξιά και αριστερά έχει χάσει τη σηµασία του, όπως πολλοί διανοητές και ηγέτες επισηµαίνουν (θα αναφερθώ επιλεκτικά στον Ανδρέα Δρακόπουλο) ή τουλάχιστον πρέπει να ανανοηµατοδοθούν (δηλαδή να υπάρξουν σε άλλα ζητήµατα κοινωνικά τα όρια της αντιπαράθεσης). Σηµασία έχει η επιλογή των κατάλληλων και των άξιων που είναι αποφασισµένοι να υπηρετήσουν (έστω για κάποιο διάστηµα) αποκλειστικά το δηµόσιο συµφέρον (είτε µέσω της πολιτικής είτε µέσω της φιλανθρωπίας, θέµα πολύ σηµαντικό για την κοινωνία του σήµερα και αύριο, γιατί το Κράτος δεν µπορεί να τα κάνει όλα. Πρέπει και οι πολίτες να βοηθούν τους συµπολίτες).
Να το διευκρινήσω σε µία φράση, για να µην υπάρξουν παρεξηγήσεις: ενώπιον του δηµόσιου συµφέροντος δεν υπάρχει δεξιά και αριστερά. Ασφαλώς πρέπει να υπάρχουν ιδεολογικές αντιθέσεις, γόνιµες για τον εµπλουτισµό και λειτουργία της δηµοκρατίας. Αλλά προκύπτει σοβαρή ανάγκη ανανοηµατοδότησής τους. Και δεν παραγνωρίζουµε ότι η διάκριση δεξιά και αριστερά έχει µία ταυτοτική διάσταση “ανήκειν”. Και για αυτό είναι ισχυρή. Απευθύνεται σε ανθρώπους που έχουν ανάγκη να ακολουθούν και να ανήκουν. Δηλαδή στη πλειοψηφία. Για το λόγο αυτό, πρέπει να υπάρξει ανανοηµατοδότηση και να γίνει η διάκριση αυτή το όχηµα µίας πολιτισµικής πολιτικής εξέλιξης γύρω από κοινούς τόπους και αντιθέσεις που δηµιουργικά συνθέτουν. Για παράδειγµα, η προστασία του περιβάλλοντος δεν έχει αριστερό ή δεξιό πρόσηµο, η µάχη κατά του κρατισµού το ίδιο, η ασφάλεια του πολίτη, η αναθέσµιση του δηµόσιου χώρου, η ενίσχυση και οργάνωση των δηµόσιων αγαθών, κλπ.
Σήµερα, αυτό είναι το θετικό. Φαίνεται να έχει χάσει ο λαϊκισµός και όποιοι ηγέτες τον εκφράζουν, γιατί δεν κινήθηκαν µε σοβαρότητα και µε τη βοήθεια της γνώσης κάνοντας “πολιτική διαχείριση”, [sic] τα έκαναν, κοινώς, θάλασσα, µε σοβαρές απώλειες σε ανθρώπινες ζωές που ίσως θα 4 είχαν αποφευχθεί, ξεχνώντας ότι κάθε ανθρώπινη ζωή είναι µοναδική και γι’ αυτό εκτός αξίας. Ένα σύνθηµα της δυνατής Ελλάδας θα πρέπει να είναι: διαφωτισµός, ορθολογισµός ή βαρβαρότητα (για να παραφράσω το socialisme ou barbarie).
Το νέο δίπολο είναι και ίσως πάντα ήταν ορθολογισµός ή λαϊκισµός, το σωστό ή το αρεστό. Και βέβαια ο λαϊκισµός δεν έχει ηττηθεί, γιατί είναι πιο ευχάριστος και επικοινωνείται πιο εύκολα. Διατρέχει επίσης οριζόντια τα πολιτικά συστήµατα των δυτικών συστηµάτων δηµοκρατίας και υποστηρίζεται από τη “µιντιοδηµοκρατία”.
Θετικό έκτο. Βιωµατική αντίληψη της αξίας του συλλογικού και της αλληλεγγύης στο ατοµικό επίπεδο. Οι δύο κινητήριες δυνάµεις της ανθρώπινης κοινωνίας είναι ο φόβος και ο µιµητισµός. Εν προκειµένω, ο φόβος αναγκάζει να είµαστε µαζί. Ο φόβος εξηγεί γιατί πρέπει να είµαστε µαζί και οντολογικά γιατί είµαστε µαζί παρά την ατοµική ανθρώπινη φύση που εκπορεύεται από το ένστικτο αυτοσυντήρησης. Κατά µία έννοια, ίσως ο άνθρωπος δεν είναι φύσει αλλά θέσει κοινωνικό όν.
Και στο επιχείρηµα που ακούγεται “µα οι περισσότεροι έχουν πεθάνει από υποκείµενα 4 νοσήµατα από τα οποία θα πέθαιναν” – µε δόση ανηθικότητας και µεγάλου, αλλά στείρου κυνισµού – η απάντηση είναι ότι δεν το γνωρίζουµε επιστηµονικά, δεν ξέρουµε αν και κυρίως πότε θα πέθαιναν. Βέβαια µένει να το διαπιστώσουµε αυτό στις εκλογές της πρώτης παγκόσµιας δύναµης το φθινόπωρο.
Θετικό έβδοµο. Θα αναγκασθούµε σε ένα συλλογικό και ατοµικό restart, σε µία επανεκκίνηση. Ας το αντιµετωπίσουµε οργανωµένα ως ευκαιρία. Και διαπιστώνω, ότι οµάδες επιστηµονικές ασχολούνται µε την αντιµετώπιση της απειλής (αλλά και στο µέλλον θα υπάρχουν παρόµοιες απειλές), αλλά καµία κυβέρνηση, από όσο γνωρίζω, δεν έχει θέσει σε κίνηση ειδικό think tank συνεπειών κοινωνικών, αξιακών, θεσµικών και οικονοµικών για το µέλλον. Δεν υπάρχει οργανωµένη σκέψη για το µέλλον. Θα έπρεπε πάντως. Για να ορίσουµε το µέλλον µας πρέπει πριν να το σκεφθούµε να το συλλάβουµε διανοητικά.
ΙΙΙ- ΜΕΛΛΟΝ
Οι συνέπειες µπορεί, τονίζω το δυνάµει, να είναι ποικίλες. Σταχυολογώ, γιατί είναι προφανές, ότι δεν είναι δυνατό να είναι πλήρης ούτε εξαντλητική η παράθεση.
Καταρχήν η συνείδηση ότι το κράτος που χρειάζεται δεν είναι το επιτελικό µόνο, αλλά το έξυπνο. Και έξυπνο είναι εκείνο που έχει αφενός την ικανότητα να ορίζει ένα καλύτερο µέλλον για τους πολίτες του και αφετέρου, που προλαµβάνει και µειώνει τα δεινά που εγκυµονούν. Δηλαδή το κράτος που είναι ευέλικτο και ξέρει να αντιµετωπίσει κρίσεις. Γιατί η κρίση είναι ο κανόνας. Η κοινωνία στην οποία ζούµε διέπεται από την κρίση ως κανόνα, είναι η νέα κανονικότητα. Πρέπει να µελετήσουµε, να αλλάξουµε, να διδάξουµε ένα νέο άλλο τρόπο σκέπτεσθαι, βασισµένο στην κρίση ή έστω και στην κρίση.
Στη συνέχεια ευκαιρία να επανεκτιµήσουµε τα δηµόσια αγαθά. Να επενδύσουµε σε αυτά. Απαλλαγµένα όµως, από τα ελαττώµατα του δηµοσίου, τα οποία και το καταδικάζουν σε απαξία. Και ως πολιτειακή συνείδηση να τα σεβόµαστε. Είναι τιµητικό και σεβάσµιο να είσαι δηµόσιος υπάλληλος. Να υπηρετείς το δηµόσιο συµφέρον. Να επιχειρήσουµε τη µεγάλη σύνθεση µεταξύ της οργανωτικής αποτελεσµατικότητας και κινήτρων του ιδιωτικού τοµέα και της ισχύος και του κοινού σκοπού του δηµόσιου τοµέα. Το e- Κράτος φιλικό προς τον πολίτη.
Σηµαντική πολιτειακή λειτουργία η ενδυνάµωση του πολίτη. Πολιτιστικά, ενηµερωτικά, και κυρίως ως νοοτροπία, να γίνει αντιληπτός παντού ο σεβασµός των κανόνων, ακόµη και των λάθος. Οι χώρες είναι η ποιότητα των θεσµών τους και των πολιτών τους. Και στη κρίση, οι λαοί µε πειθαρχία θα κερδίσουν, µε την έννοια ότι θα την αντιµετωπίσουν καλύτερα και κυρίως γρηγορότερα.
Σε ατοµικό επίπεδο, ευκαιρία να σκεφθούµε, να κάνουµε ξεχασµένα χόµπι, να προσαρµόσουµε το παραγωγικό µας µοντέλο, ακόµη να κάνουµε πράγµατα που θέλαµε και δεν µπορούσαµε. Έχει κατά κάποιο τρόπο παγώσει ο χρόνος, ακριβέστερα κινείται ένα κοµµάτι του σε slow motion, σε αργή κίνηση, κάτι που ελευθερώνει χώρο για τα θέλω µας. Εµπεριέχει όµως και ποιοτικό στοιχείο. Απελευθερώνει χρόνο από την παραγωγή προς όφελος ατοµικών ενδιαφερόντων και ατοµικής ανάπτυξης, εξέλιξης και κυρίως αυτοδιάθεσης. Και αυτό έχει αξία, γιατί ο χρόνος ύπαρξής µας είναι φυσικά δεδοµένος ως προς το πέρας του.
Γιατί έχει αξία το πώς ζούµε και κυρίως σε ποιο µέτρο ζούµε, σύµφωνα µε όσα ο καθένας επιθυµεί. Είναι πιθανό, ότι και εδώ θα αλλάξουν διάφορα δεδοµένα µε την απουσία επαφών και την e-κοινωνικότητα. Που θα κάνει τη φυσική επαφή πιο σπάνια και γι αυτό πιο επιθυµητή. Επίσης ο χρόνος πάλι δεν θα περισσεύει, αλλά θα γεµίσει διαφορετικά και ίσως πιο ουσιαστικά.
Οικονοµικά θα υποχρεώσει σε ένα restart. Αλλά θα περάσει σαν µία αόρατη πύρινη λάβα, µία πυρκαγιά. Οι οικονοµικές συνέπειες θα είναι ένα δύσκολο πεδίο. Πολλοί θα έχουν καταστραφεί. Αξίες θα έχουν απωλεσθεί σχεδόν από όλους. Η ανθρωπότητα, χάνοντας ένα έτος ανάπτυξης και το δυναµισµό δοµών, θα βρεθεί εµπρός στον γρίφο της επανεκκίνησης. Εν µέσω σοβαρής ύφεσης. Οικονοµίες που στηρίχθηκαν στον ευάλωτο (και πλασµατικό) µύθο της µόχλευσης ως παραγωγή αξιών, µε πρώτη την υπερδανεισµένη οικονοµία των ΗΠΑ, κινδυνεύουν, και µαζί τους κινδυνεύει το σύνολο πλανητικό οικονοµικό σύστηµα, όπως το ξέρουµε σήµερα. Πλέγµα πυρηνικών οικονοµικών βοµβών µε συνέπειες.
Η κάθε κρίση είναι ανέκδοτη, µοναδική και εποµένως, δεν υπάρχουν µοντέλα. Και όταν είναι παγκόσµια, είναι ακόµη πιο δύσκολο να τιθασεύσεις τον χείµαρρο της τυχαιότητας, µάλλον αδύνατο. Σίγουρα επεµβαίνεις. Εµπειρικά, επαγωγικά, απαγωγικά και µε µία σηµαία: σωστό είναι what ever it works. Σωστό είναι ό,τι δουλεύει.
Η περίπτωση της χώρας µας είναι πιο δύσκολη. Έχουµε λαβωµένη οικονοµία από την κρίση (ο τουρισµός είναι 15% του ΑΕΠ), εύθραυστους θεσµούς, δηµογραφικό πρόβληµα, διαρθρωτικά προβλήµατα (ασφαλιστικό κλπ.) που δεν έχουν επιλυθεί, χαµηλή ακόµη παραγωγικότητα του δηµόσιου τοµέα και ασθενή παραγωγική εξαγωγική βάση. Αυτά καθιστούν το άλµα της ανάπτυξης δύσκολο. Η ανεργία µπορεί να εκτοξευθεί. Και βέβαια υπερδανεισµένες επιχειρήσεις “ζόµπι” θα καταρρεύσουν. Μοιάζει σαν ο κορωνοϊός απλώς να έριξε ένα τουβλάκι από ένα τεράστιο ντόµινο. Δυστυχώς ο πόνος δεν είναι δίκαιος. Θα πονέσει πιο πολύ ο ασθενέστερος.
Κοινωνικά αναφέρθηκα επιλεκτικά τυχαία πιο πάνω. Αλλά και θεσµικά, συλλογικά πρέπει να οργανωθούµε στη βάση ότι το Κράτος σκέπτεται κατά το δυνατό και ετοιµάζεται για τις κρίσεις. Γιατί αυτό που λέµε κρίση (η απότοµη και απρόβλεπτη τυχαία σε κάποιο µεγάλο βαθµό πέραν της κανονικότητας µεταβολή της πραγµατικότητας), θα είναι ο κανόνας και η οµαλότητα, όπως την ξέραµε χθες η εξαίρεση. Θέλει συνεπώς έξυπνο Κράτος. Το µέγεθος δεν είναι το σηµαντικό. Η ποιότητα είναι.
Άφησα στο τέλος αυτής της κατά βάση αισιόδοξης αποτίµησης τον µεγαλύτερο κίνδυνο: µήπως µετά το πέρας της κρίσης ξεχάσουµε. Και γυρίσουµε πίσω στα ίδια, ξεχνώντας τον εφιάλτη. Ενώ θα πρέπει τα µαθήµατα µετά την πάροδο της καταιγίδας να τα οργανώσουµε σε όραµα και πολιτικές δράσεις. Βέβαια, η κρίση είναι ανέκδοτη δεν έχει όµοιο παράδειγµα το παρελθόν και οι συνέπειες της θα είναι πολύπλοκες και θα πάρουν χρόνο µέχρι να υπάρξει νέα ισορροπία. Είναι ανέκδοτη, γιατί ποτέ ο κόσµος δεν ήταν πιο συνδεδεµένος, ποτέ η αλυσίδα της ανάπτυξης δεν ήταν τόσο στέρεη, ποτέ η παγκοσµιοποίηση δεν είχε κατακτήσει τόσο χώρο. Και εποµένως και η απορρύθµιση. Χάνονται κρίκοι στην αλυσίδα και αυτό φυσικά επιδρά στο σύνολο (π.χ. µειώνεται η κατανάλωση, άρα και το πετρέλαιο).
ΑΥΡΙΟ Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ
