Οι Αξίες των Ελλήνων: Μια κοινωνία χωρίς εμπιστοσύνη

Αυτός είναι ο στόχος της νέας έρευνας της διαΝΕΟσις.

Εδώ θα δούμε μερικά από τα βασικά συμπεράσματα της έρευνας.

1. Μια κοινωνία χωρίς εμπιστοσύνη

Το ερωτηματολόγιο του WVS είναι εξαιρετικά εκτενές (η μέση διάρκεια συμπλήρωσής του έφτανε τα 56 λεπτά) και καλύπτει ένα μεγάλο εύρος θεμάτων. Οι ερωτήσεις αφορούν τις κοινωνικές, τις ατομικές και τις θρησκευτικές αξίες, τις πολιτικές στάσεις και αντιλήψεις, τις απόψεις για τις νέες τεχνολογίες, για την παγκοσμιοποίηση, την εθνική ταυτότητα, για τον πολιτισμό και τους θεσμούς. Ο Σ. Κονιόρδος στην ανάλυσή του χαρτογραφεί όλες τις απαντήσεις ανά κατηγορία, αλλά αξίζει τον κόπο να τα μελετήσετε και στο πλήρες αρχείο με τα αποτελέσματα. Εδώ σταχυολογούμε μερικά από τα πιο αξιοσημείωτα.

Πολύ ενδιαφέροντα, βεβαίως, είναι τα ευρήματα που έχουν να κάνουν με το θέμα της εμπιστοσύνης. Ο πίνακας με τον βαθμό εμπιστοσύνης των Ελλήνων σε διάφορους θεσμούς παρουσιάζει αποτελέσματα παρόμοια με αυτά που έχουν εμφανιστεί πολλές φορές και σε άλλες έρευνες, όπως το “Τι Πιστεύουν οι Έλληνες” ή το Ευρωβαρόμετρο. Συγκεκριμένα, οι Έλληνες φαίνεται να εμπιστεύονται σε ποσοστά άνω του 50% μόνο πέντε θεσμούς: Τα πανεπιστήμια, τις ένοπλες δυνάμεις, την αστυνομία, την εκκλησία και τα δικαστήρια. Θεσμοί όπως το κοινοβούλιο, ο Τύπος, η κυβέρνηση ή τα πολιτικά κόμματα έχουν ποσοστά εμπιστοσύνης κάτω του 15%.

Οι Έλληνες φαίνεται να εμπιστεύονται σε ποσοστά άνω του 50% μόνο πέντε θεσμούς: Τα πανεπιστήμια, τις ένοπλες δυνάμεις, την αστυνομία, την εκκλησία και τα δικαστήρια. Θεσμοί όπως το κοινοβούλιο, ο Τύπος, η κυβέρνηση ή τα πολιτικά κόμματα έχουν ποσοστά εμπιστοσύνης κάτω του 15%.

Το φαινόμενο όμως δεν έχει να κάνει μόνο με τους θεσμούς. Οι Έλληνες δεν μοιάζουν να εμπιστεύονται ούτε τους άλλους ανθρώπους. 9 στους 10 διαφωνούν με την άποψη ότι “οι περισσότεροι άνθρωποι είναι άξιοι εμπιστοσύνης”. 99,5% των πολιτών δηλώνουν πως εμπιστεύονται άτομα της οικογένειάς τους, 83% “ανθρώπους που γνωρίζουν προσωπικά”, 61% τους γείτονές τους, αλλά μόνο 1 στους 5 εμπιστεύεται “ανθρώπους άλλης εθνικότητας”, άλλος 1 στους 5 “ανθρώπους άλλης θρησκείας” και μόνο 1 στους 10 εμπιστεύεται την ομάδα ανθρώπων που απολαμβάνει της χαμηλότερης εμπιστοσύνης από όλες: “ανθρώπους που συναντάτε για πρώτη φορά”. “Η χαμηλή κοινωνική εμπιστοσύνη, η οποία μπορεί κάτω από ορισμένες συνθήκες να διαβαστεί είτε ως καχυποψία είτε ως επιφυλακτικοτητα, συνδέεται με την “απόσταση” ή αλλιώς με τον βαθμό συγγένειας ή εγγύτητας από τον “άλλο”, γράφει ο Στράτος Φαναράς της Metron Analysis στην έκθεσή του.

Πρόκειται, δε, για ένα φαινόμενο που γίνεται εντονότερο. Καθώς η ερώτηση για το αν οι άλλοι άνθρωποι “είναι άξιοι εμπιστοσύνης” είχε συμπεριληφθεί και στο European Values Survey, υπάρχει μια βάση σύγκρισης. Πράγματι, το ποσοστό των Ελλήνων που πίστευαν πως “οι περισσότεροι άνθρωποι είναι άξιοι εμπιστοσύνης” το 2008 ήταν 20,7%. Σήμερα το ποσοστό είναι 8,4%. “Δεν μπορεί να παραβλεφθεί” γράφει ο Σωκράτης Κονιόρδος στην έκθεσή του, “ότι το διανυσθέν διάστημα ανάμεσα στις δύο τελευταίες μετρήσεις συμπίπτει με την περίοδο της (συνεχιζόμενης) κρίσης”.

Εξάλλου, μόνο 1 στους 3 Έλληνες θεωρούν ότι η πολιτική είναι κάτι “σημαντικό για τη ζωή τους”, αντίθετα με τη θρησκεία, τον ελεύθερο χρόνο, την εργασία, τους φίλους και την οικογένεια, που είναι όλα σημαντικά για πάνω από το 85% των ερωτηθέντων. Στην ερώτηση “πόσο θα λέγατε ότι ενδιαφέρεστε για την πολιτική”, λιγότεροι από 3 στους 10 απαντούν “πολύ” ή “αρκετά”. Παρ’ όλα αυτά, 7 στους 10 δηλώνουν πως συζητούν πολιτικά θέματα με τους φίλους τους “συχνά” ή “περιστασιακά”, ενώ 9 στους 10 δηλώνουν πως ψηφίζουν και σε τοπικό και σε εθνικό επίπεδο “πάντα” ή “συνήθως”. Βαθμολογώντας την πολιτική τους τοποθέτηση (από 1-αριστερά μέχρι 10-δεξιά) αυτοτοποθετούνται κατά μέσο όρο στο κέντρο (5,4).

Από την άλλη, υπάρχει ένα 20% πολιτών που πιστεύουν ότι στις εκλογές οι ψήφοι δεν καταμετρούνται με δίκαιο τρόπο. Σχεδόν 4 στους 10 πιστεύουν ότι οι “υπεύθυνοι των εκλογών δεν είναι αμερόληπτοι”. 1 στους 3 πιστεύει ότι “οι πλούσιοι εξαγοράζουν τις εκλογές”. 1 στους 3 πιστεύει ότι “οι ψηφοφόροι δωροδοκούνται”.

Εδώ αξίζει να αναφέρουμε πως στην ανάλυσή του ο Στράτος Φαναράς εμβαθύνει περισσότερο στο θέμα της εμπιστοσύνης -και δη της πολιτικής εμπιστοσύνης- στη χώρα μας, αντλώντας πληροφορίες και από τον “Δείκτη Δημοκρατίας” του Economist. “Όσο υψηλότερη είναι η εμπιστοσύνη και όσο καλύτερη νοιώθουν οι πολίτες την ατομική τους θέση, τόσο ισχυρότερη είναι η ικανοποίηση από τη λειτουργία της Δημοκρατίας”, γράφει. Πάντως, οι Έλληνες απορρίπτουν σχεδόν ολοκληρωτικά οποιαδήποτε άλλη μορφή διακυβέρνησης πέραν της δημοκρατικής. Βαθμολογώντας το πόσο σημαντικό είναι να ζουν σε μια χώρα “που κυβερνάται δημοκρατικά”, δίνουν 9,3 με άριστα το 10. Αλλά -κι αυτό επιβεβαιώνει τα συμπεράσματα της ανάλυσης του Σ. Φαναρά– όταν ερωτώνται “πόσο δημοκρατικά κυβερνάται η Ελλάδα”, ο βαθμός που βάζουν είναι 5,4. Όταν ερωτώνται για το βαθμό ικανοποίησης από το πολιτικό σύστημα, βάζουν βαθμό 4,2.

Οικογενειακές Αξίες

Από τις αξίες που πρέπει να μαθαίνουν τα παιδιά στο σπίτι, η πλειοψηφία των ερωτηθέντων επιλέγουν “τους καλούς τρόπους”, “την εργατικότητα”, “την υπευθυνότητα” και “την επιμονή”, αλλά μόνο το 17% επέλεξαν “τη φαντασία” και μόνο ένα 22% “την ανιδιοτέλεια”.

7 στους 10 Έλληνες δηλώνουν πως δεν θα ήθελαν για γείτονες τοξικοεξαρτημένους, 57% πως δεν θα ήθελαν πότες. Αυτές είναι οι μόνες κατηγορίες που πλειοψηφικό ποσοστό των ερωτηθέντων δήλωσε πως δεν θα ήθελε για γείτονες. Αλλά 1 στους 3 Έλληνες δηλώνουν πως δεν θα ήθελαν ομοφυλόφιλους, 1 στους 4 ότι δεν θα ήθελαν μετανάστες, 1 στους 5 ότι δεν θα ήθελαν άτομα “διαφορετικής θρησκείας”. Ένα 8% των Ελλήνων, δε, δηλώνουν ότι δεν θα ήθελαν για γείτονες “ανύπαντρα ζευγάρια που συγκατοικούν”.

8 στους 10 Έλληνες συμφωνούν πως μια από τις κύριες επιδιώξεις τους στη ζωή είναι “να κάνω τους γονείς μου υπερήφανους”. Οι Έλληνες στην πλειοψηφία τους απορρίπτουν αντιλήψεις που θέλουν τις γυναίκες λιγότερο ικανές, αλλά υπάρχει 1 στους 4 που συμφωνεί ότι “οι άνδρες γίνονται καλύτεροι πολιτικοί ηγέτες” και “καλύτερα στελέχη επιχειρήσεων” από ό,τι εκείνες. 4 στους 10 συμφωνούν με την άποψη πως “όταν μια μητέρα εργάζεται, τα παιδιά υποφέρουν”. Το ποσοστό αυτό είναι ίδιο τόσο στους άνδρες, όσο και στις γυναίκες που ερωτήθηκαν. Ωστόσο, στους νέους ηλικίας 18-29 (οι οποίοι, θα έλεγε κανείς, μέχρι πρόσφατα ήταν τα “παιδιά”), το ποσοστό που συμφωνούν με αυτή την άποψη είναι μόνο 18,1%.

Εξάλλου, 6 στους 10 συμφωνούν πως “τα ενήλικα παιδιά έχουν καθήκον να φροντίζουν τους γονείς τους”. Μόνο το 55% συμφωνούν πως “η εργασία αποτελεί καθήκον απέναντι στην κοινωνία”, και το 40% συμφωνούν πως “το να κάνεις παιδιά είναι καθήκον απέναντι στην κοινωνία”. Μόνο ένα 9% συμφωνεί πως “τα ομοφυλόφιλα ζευγάρια είναι εξίσου καλά ως γονείς όσο και τα άλλα ζευγάρια” (στους νέους το ποσοστό είναι 20,7%).

Οι Έλληνες δεν μοιάζουν να εμπιστεύονται ούτε τους άλλους ανθρώπους. 9 στους 10 διαφωνούν με την άποψη ότι “οι περισσότεροι άνθρωποι είναι άξιοι εμπιστοσύνης”.

Κοινωνικές Αξίες

Ηπλειοψηφία των Ελλήνων (63%) πιστεύει πως “η κοινωνία μας πρέπει να βελτιωθεί σταδιακά με μεταρρυθμίσεις”, και μόνο μικρές μειοψηφίες προτιμούν είτε το ενδεχόμενο επαναστατικής δράσης είτε υπεράσπισης του status quo. Το 66% πιστεύουν πως η ανάπτυξη της τεχνολογίας στο μέλλον θα είναι καλό πράγμα (μόνο 7% το θεωρούν “κακό”).

71,4% των Ελλήνων δηλώνουν πολύ ή αρκετά ευτυχισμένοι (το ποσοστό στους νέους είναι 83%), ενώ 8 στους 10 δηλώνουν πως έχουν “καλή” ή “πολύ καλή” υγεία (το ποσοστό στους νέους είναι 94%). Οι Έλληνες βαθμολογούν την ικανοποίησή τους από τη ζωή με 6,2 κατά μέσο όρο (με άριστα το 10), αλλά την οικονομική κατάσταση του νοικοκυριού τους με 5. 56% των ερωτηθέντων πιστεύουν ότι έχουν καλύτερο επίπεδο διαβίωσης από αυτό που είχαν οι γονείς τους, όταν ήταν στην ηλικία τους.

1 στους 4 Έλληνες δηλώνει πως κατά τους τελευταίους 12 μήνες αισθάνθηκε “ανασφάλεια στο σπίτι από την εγκληματικότητα”, αλλά περίπου 6 στους 10 δηλώνουν πως αισθάνονται “αρκετά ασφαλείς” ή “πολύ ασφαλείς”. 1 στους 10 δηλώνει πως “συχνά ή μερικές φορές” έμεινε χωρίς αρκετά τρόφιμα για να φάει. Πάνω από 3 στους 10 δηλώνουν πως στη γειτονιά τους συμβαίνουν “συχνά” ή “πολύ συχνά” ληστείες, 15% πως συμβαίνει πώληση ναρκωτικών, 10,5% πως βλέπουν στη γειτονιά τους εκφράσεις ρατσιστικής συμπεριφοράς. 1 στους 10 Έλληνες δηλώνει πως έχει πέσει θύμα ενός εγκλήματος κατά το τελευταίο έτος.

Όσον αφορά μεγαλύτερους κινδύνους, 1 στους 5 Έλληνες ανησυχεί για το ενδεχόμενο εμφυλίου πολέμου. 1 στους 3 ανησυχεί για το ενδεχόμενο “πολέμου που να αφορά τη χώρα μου”. 4 στους 10 ανησυχούν για το ενδεχόμενο τρομοκρατικής επίθεσης. 7 στους 10 δηλώνουν πως, αν γινόταν πόλεμος, θα ήταν πρόθυμοι να πολεμήσουν για τη χώρα.

Πάντως, οι ανησυχίες των Ελλήνων εκτείνονται και σε καθημερινά θέματα. 41% των ερωτηθέντων ανησυχούν μήπως χάσουν τη δουλειά τους ή μήπως δεν μπορούν να βρουν δουλειά, ένας φόβος που μοιράζεται πάνω από το 60% των Ελλήνων ηλικίας 30-49. Το 29%, εξάλλου, ανησυχούν μήπως δεν είναι “σε θέση να παρέχουν στα παιδιά καλή εκπαίδευση”. Και εκεί η ανησυχία είναι πιο διαδεδομένη στους πολίτες ηλικίας 30-49. Αγγίζει το 45% αυτών.

Στο ερώτημα “ελευθερία ή ισότητα” η συντριπτική πλειοψηφία των Ελλήνων (78%) επιλέγει την ελευθερία. Στο ερώτημα, όμως “ελευθερία ή ασφάλεια”, τα πράγματα είναι πιο μοιρασμένα. Το 55% επιλέγει την ασφάλεια.

Οι ερωτηθέντες, όταν τους ζητήθηκε να βαθμολογήσουν το πόση διαφθορά υπάρχει στην Ελλάδα (με το 10 να αντιστοιχεί στο “άφθονη διαφθορά”) έβαλαν βαθμό 8,3. Πλειοψηφικά ποσοστά των ερωτηθέντων θεωρούν διεφθαρμένους όλους τους φορείς που τέθηκαν στην αντίστοιχη ερώτηση: στελέχη επιχειρήσεων (52%), πάροχοι δημόσιων υπηρεσιών (56%), τοπικές αρχές (59%), κρατικές αρχές (71%) και, περισσότερο από όλους, δημοσιογράφοι και ΜΜΕ (79%). Πάνω από 4 στους 10 απαντούν πως “συχνά” ή “πάντοτε” πρέπει να χρηματίζουν τοπικούς αξιωματούχους και παρόχους υπηρεσιών για να λάβουν τις υπηρεσίες που χρειάζονται.

Περίπου οι μισοί Έλληνες πιστεύουν πως οι μετανάστες έχουν αρνητική επίδραση στην ανάπτυξη της χώρας μας. 7 στους 10 πιστεύουν πως η μετανάστευση αυξάνει την εγκληματικότητα, 64% πιστεύουν πως “αυξάνει τον κίνδυνο τρομοκρατίας”, 63,5% πως “αυξάνει την ανεργία”. 7 στους 10 Έλληνες συμφωνούν πως “όταν οι δουλειές είναι λίγες, οι εργοδότες πρέπει να δίνουν προτεραιότητα σε Έλληνες παρά σε μετανάστες” (αλλά μόνο 5 στους 10 νέους λένε το ίδιο). 7 στους 10 πιστεύουν πως η κυβέρνηση πρέπει είτε “να βάλει αυστηρά όρια στον αριθμό των ξένων που μπορούν να έρθουν” είτε “να απαγορεύσει να έρχονται” εξ ολοκλήρου.

Θρησκευτικές και ηθικές αξίες

Σε γενικές γραμμές οι Έλληνες είναι ένας θρησκευόμενος λαός. Δηλώνουν “είμαι ένα θρησκευόμενο άτομο” σε ποσοστό 81,4% (70% των νέων).  Οι ερωτηθέντες, βαθμολογώντας το “πόσο σημαντικός είναι ο Θεός” στη ζωή τους κατά μέσο όρο έβαλαν βαθμό 8,1, με το 45% να δηλώνει “10”.

Περίπου οι μισοί Έλληνες πιστεύουν πως οι μετανάστες έχουν αρνητική επίδραση στην ανάπτυξη της χώρας μας. 7 στους 10 πιστεύουν πως η μετανάστευση αυξάνει την εγκληματικότητα, 64% πιστεύουν πως “αυξάνει τον κίνδυνο τρομοκρατίας”, 63,5% πως “αυξάνει την ανεργία”.

Το ποσοστό των ηλικίας άνω των 60 που δηλώνουν “10” είναι 65%. 92% των Ελλήνων δηλώνουν πως πιστεύουν στο Θεό, ενώ περίπου οι μισοί (48%) δηλώνουν πως πιστεύουν στη μεταθανάτια ζωή, ενώ περίπου ίσο ποσοστό δηλώνει πως πιστεύουν στον παράδεισο (46,1%) και στην κόλαση (44,3%).

Σχεδόν οι μισοί Έλληνες δηλώνουν πως πηγαίνουν στην εκκλησία τουλάχιστον μία φορά τον μήνα, ενώ 2 στους 3 δηλώνουν ότι προσεύχονται τουλάχιστον “αρκετές φορές την εβδομάδα” -ένα 17% προσεύχεται “αρκετές φορές την ημέρα”. 2 στους 3 Έλληνες πάντως διαφωνούν με τη δήλωση “όταν επιστήμη και θρησκεία συγκρούονται, η θρησκεία έχει πάντα δίκιο”.

Χαρτογραφώντας τις ηθικές αξίες της κοινωνίας, ζητήθηκε από τους ερωτηθέντες να βαθμολογήσουν μια σειρά από ενέργειες ανάλογα από το κατά πόσο μπορούν να δικαιολογηθούν, κατά τη γνώμη τους, σε μια κλίμακα από 10 (δικαιολογούνται πάντοτε) μέχρι 1 (δεν δικαιολογούνται ποτέ). Όσο υψηλότερος ο βαθμός, τόσο συχνότερα δικαιολογούνται οι συγκεκριμένες ενέργειες. Οι πολίτες, λοιπόν, έβαλαν βαθμό 7,4 στο “προγαμιαίο σεξ”, 6,9 στο “διαζύγιο”, 5,3 στο “περιστασιακό σεξ”, και βαθμολόγησαν όλες τις υπόλοιπες ενέργειες που τους αναφέρθηκαν (16 τον αριθμό), με βαθμό μικρότερο του 5, ρέποντας, δηλαδή, προς το “δεν δικαιολογείται”. 1 στους 4 Έλληνες, για παράδειγμα, επέλεξαν βαθμό “1” -δηλαδή “ποτέ δεν δικαιολογείται” για την ομοφυλοφιλία. Τα αποτελέσματα φαίνονται εδώ:

Τέλος, ζητήσαμε από τους πολίτες να μας πουν τα συναισθήματα που νιώθουν περισσότερο έντονα, βαθμολογώντας από το 1 (καθόλου) μέχρι 10 (πλήρως). Όπως αποδεικνύεται, το πιο έντονο συναίσθημα για τους Έλληνες σήμερα είναι ο θυμός. Το λιγότερο έντονο, η ντροπή.