Ο οικονομικός Αρμαγεδδών και ο Ελευθέριος Βενιζέλος

Του Διογένη Λόππα

Μόλις η θρυλική μάχη του Στάλινγκραντ έλαβε τέλος (1943) και τα σπαράγματα του άλλοτε κραταιού γερμανικού στρατού υποχωρούσαν ατάκτως, ο Β’ παγκόσμιος πόλεμος είχε πλέον κριθεί. Ό,τι απέμενε ήταν το διαδικαστικό μέρος του ακριβούς τρόπου παράδοσης της Γερμανίας.

Το γεγονός ότι οι Γερμανοί επέλεξαν το hardcore mode, ουδόλως μπορούσε να αλλάξει τον ρου της ιστορίας. Για αυτό και τα επόμενα δύο χρόνια μέχρι την παράδοσή τους άνευ όρων, οι σύμμαχοι την ώρα που εκτελούσαν τις πολεμικές επιχειρήσεις και την επέλαση στο Βερολίνο, είχαν το μυαλό τους περισσότερο στη επόμενη μέρα. Ήξεραν πολύ καλά ότι ο πόλεμος είχε κερδηθεί. Δεν ήταν καθόλου σίγουροι όμως για το τι θα ξημέρωνε.

Καθώς η γεωπολιτική απεχθάνεται το κενό, όλοι προσπαθούσαν να εξασφαλίσουν όσο το δυνατόν περισσότερο από το ζωτικό χώρο που εγκατέλειπε η ηττημένη Γερμανία. Η συμφωνία της Γιάλτας απέτρεψε μια αναπόφευκτη σύγκρουση μεταξύ Αγγλο – Αμερικανών και Σοβιετικών και οδήγησε στην ισορροπία του ψυχρού πολέμου και οι σύμμαχοι της προηγούμενης μέρας μεταμορφώθηκαν σε θανάσιμους εχθρούς.

Έκανα αυτή την εισαγωγή για να εξηγήσω τον τρόπο που σήμερα σκέφτονται και ενεργούν οι μεγάλες ευρωπαϊκές δυνάμεις, δηλαδή η Γαλλία και η Γερμανία. Γνωρίζουν πολύ καλά ότι το τέλος του αόρατου πολέμου με τον COVID-19 είναι γεγονός. Γνωρίζουν πολύ καλά ότι με τον έναν ή τον άλλον τρόπο (εμβόλιο ή κλείσιμο του κύκλου και υποχώρηση της πανδημίας) θα νικήσουν. Όλη τους η σκέψη τώρα βρίσκεται στην επόμενη μέρα, μια μέρα που θα βρει την Ευρώπη λαβωμένη και τις περισσότερο αδύναμες οικονομίες κατεστραμμένες.

Κάποιοι αισιόδοξοι θέλουν να πιστεύουν ότι η (αναμφισβήτητη) οικονομική κρίση που συνοδεύει την πανδημία θα είναι ήπιας έντασης. Είναι οι ίδιοι που δεν έχαναν την ευκαιρία παλαιότερα να εκφράσουν τη βεβαιότητά τους για τη ματαίωση του Brexit ή για την αποπομπή του κ. Trump. Μάλιστα στην Goldman Sachs θεωρούν (ή έτσι τους συμφέρει να διαδώσουν) ότι η κρίση θα μοιάζει περισσότερο με το συμβάν των δίδυμων πύργων και λιγότερο με την κατάρρευση της Lehman Brothers. Πιστεύουν ότι με την κατάλληλη στήριξη από το κράτος και με τη διοχέτευση επαρκούς ρευστότητας, θα επανέλθουν αργά ή γρήγορα στο business as usual.

Αλήθεια θα επιθυμούσα διακαώς να μην είμαι αυτός που θα τους χαλάσει την όμορφη γιορτή, αλλά με βασανίζουν δεύτερες σκέψεις:

  • Η βασική διαφορά της σημερινής οικονομικής καταστροφής και ο λόγος για τον οποίο θα είναι σχεδόν αδύνατον να ανασχεθεί είναι ότι αυτή τη φορά δεν πρόκειται απλά για έναν τομέα (αεροπορικές εταιρίες 2002), μια τράπεζα (Lehman 2008) ή μια εθνική οικονομία (Ελλάδα 2009), αλλά αντίθετα για ένα μαζικό χτύπημα ταυτόχρονα σε όλους σχεδόν τους τομείς της παγκόσμιας οικονομίας που όμοιό του δεν έχει υπάρξει στην ιστορία (ακόμα και στον Β’ παγκόσμιο πόλεμο υπήρξαν πολλά ισχυρά κράτη που έμειναν ανεπηρέαστα). Επίσης, ενώ στις προηγούμενες κρίσεις υπήρχαν πολλοί οργανισμοί (IMF, ECB, ESM) και πολλά εργαλεία ανάσχεσης (αγορά ομολόγων, χειραγώγηση επιτοκίων, διακρατικός δανεισμός), σήμερα δεν υπάρχει τίποτα από όλα αυτά, καθώς απλά δεν επαρκούν για όλους.

Το χειρότερο από όλα είναι ότι, όπως η ιστορία (και η συναρπαστική επιστήμη της ψυχολογίας) μας διδάσκουν, σε περιπτώσεις όπως αυτή, οι ηγεσίες έχουν την τάση να περιχαρακώνονται και να προσπαθούν να περισώσουν ό,τι μπορούν για το κράτος τους, ακόμα και αν αυτό σημαίνει ότι θα το στερηθούν άλλοτε φίλοι ή σύμμαχοι. Με λίγα λόγια, όταν το χωριό καίγεται ο καθένας ρίχνει κουβάδες με νερό στο σπίτι του και όχι στο σπίτι του κουμπάρου, ακόμα και αν γιόρταζαν μαζί το προηγούμενο βράδυ. Σωστό ή λάθος, έτσι είναι και δεν αλλάζει.

Υπάρχουν πολλοί τομείς που καταρρέοντες θα συμπαρασύρουν τα προγραμματισμένα έσοδα των ευρωπαϊκών προϋπολογισμών. Για παράδειγμα η αυτοκινητοβιομηχανία στη Γερμανία έχει κατεβάσει ρολά (άλλωστε δεν υπάρχουν και αγοραστές τη στιγμή αυτή), οι αεροπορικές εταιρίες βρίσκονται στο χείλος του γκρεμού, η ναυτιλία το ίδιο, ο τουρισμός απλά δεν υπάρχει και πάει λέγοντας. Γύρω από τους τομείς αυτούς βρίσκονται εκατομμύρια προμηθευτές και γύρω από τα εκατομμύρια των προμηθευτών βρίσκονται δισεκατομμύρια εργαζόμενοι. Είναι αυτονόητο λοιπόν ότι το πρώτο σύμπτωμα της πρωτοφανούς αυτής κρίσης θα είναι η ασιτία των δημοσίων εσόδων.

Τα δημόσια έσοδα με τη σειρά τους θα πιέσουν με απίστευτη ένταση τους ήδη ελλειμματικούς κρατικούς προϋπολογισμούς. Τι στιγμή εκείνη τα υπουργεία των οικονομικών θα βρεθούν μπροστά στο στοιχειώδες δίλημμα, αν δηλαδή θα πληρώσουν συντάξεις και καίριους τομείς της δημόσιας λειτουργίας (όπως αυτός της υγείας) ή αν θα πληρώσουν δανειακές υποχρεώσεις. Ιδιαίτερα για τα κράτη της ευρωζώνης η κατάσταση θα είναι χαοτική καθώς αφενός δεν μπορούν να τυπώσουν χρήμα και αφετέρου δεν ελέγχουν τις αποφάσεις της κεντρικής τους τράπεζας. Η λογική λέει ότι θα πρέπει να καταφύγουν σε έκτακτο δανεισμό και η λογική επίσης λέει ότι το σύμφωνο σταθερότητας θα καταστρατηγηθεί εκουσίως λόγω της περίστασης. Ποια τράπεζα ή ποιος επενδυτής ή ποιο κράτος όμως θα δάνειζαν μέσα σε αυτό τον Αρμαγεδδώνα; Και όταν μάλιστα θα βγουν όλοι να δανειστούν μαζικά αντιμετωπίζοντας το ίδιο πρόβλημα;

Κάποιο ισχυρίζονται ότι η FED, η ECB αλλά και οι Κινέζοι θα σπεύσουν να τυπώσουν μαζικά χρήμα για να παρέμβουν. Όσον αφορά στους Κινέζους και τους Αμερικάνους ναι, υπάρχει η προοπτική αυτή: Οι μεν Αμερικανοί ελέγχουν το παγκόσμιο νόμισμα, συνεπώς μπορούν να τυπώσουν δολάρια αυξάνοντας ταυτόχρονα το όριο του χρέους τους, οι δε Κινέζοι μπορούν να κανιβαλίσουν από τα συσσωρευμένα assets τους (αν θα έχουν κάποια αξία, ανάλογα με τις παγκόσμιες εξελίξεις). Για την Ευρώπη όμως τα πράγματα δεν θα είναι καθόλου εύκολα, καθώς θα απαιτηθούν δύσκολες πολιτικές αποφάσεις, ιδίως από τους Γερμανούς , δηλαδή να επιβαρυνθεί ο γερμανικός προϋπολογισμός με εγγυήσεις ή δαπάνες για τη διάσωση ξένων κρατών εν μέσω οικονομικής κρίσης στην ίδια τη Γερμανία.  Χλωμό.

Σαν κερασάκι στην τούρτα έρχεται η πολιτική κατάσταση να θολώσει ακόμα περισσότερο τα νερά: Σήμερα είμαστε ευτυχείς που υπάρχουν στην Ευρώπη ηγέτες όπως η κ. Merkel ή ο κ. Macron, οι οποίοι, παρά την παραδειγματική τους ανεπάρκεια και την οπισθοδρομική τους φιλελεύθερη ιδεοληψία, έχουν ακόμα τη δυνατότητα να σκέφτονται και να σχεδιάζουν με ενωτικό όραμα (globally). Φευ.

Η παρατεταμένη καραντίνα και η απότομη επιδείνωση ενός ήδη υποβαθμισμένου επιπέδου διαβίωσης των πλειοψηφικών στρωμάτων στις δύο χώρες, θα φέρει με μαθηματική ακρίβεια στην επιφάνεια με ακόμα περισσότερη ένταση από ότι ήδη το κάνει, το εθνικό μέτωπο στη Γαλλία και την εναλλακτική (AfD) στη Γερμανία. Ακόμα και αν τα δύο ακροδεξιά κόμματα δεν έχουν το χρόνο για να καταφέρουν να επιτύχουν μια εκκωφαντική εκλογική επίδοση, βέβαιο είναι ότι θα ισχυροποιηθούν τόσο, ώστε να αποτρέψουν οποιαδήποτε σκέψη για ευρωπαϊκή αλληλεγγύη.

Σε αυτό το σημείο μπαίνει στην εξίσωση η Ιταλία, να λειτουργήσει σαν το στουπί σε ένα κοκτέιλ μολότοφ: Με την κοινωνία σε απόγνωση, με την ατμομηχανή του Βορρά σε αχρηστία, με τον τουρισμό σε κατάρρευση, με την Alitalia στα αζήτητα, με ένα ήδη προβληματικό τραπεζικό σύστημα στα όρια της επιβολής capital controls και με ένα δημόσιο σύστημα υγείας σε νευρικό κλονισμό, η γειτονική μας χώρα θα κληθεί να πάρει ζωτικές αποφάσεις πολύ σύντομα. Δε πρόκειται απλά για αστοχία του προϋπολογισμού, για υστέρηση εσόδων ή για ύφεση. Πρόκειται για ολοκληρωτική στάση πληρωμών του ιδιωτικού τομέα. Όταν οι Ιταλοί κληθούν να πληρώσουν τις εξυπηρετήσεις του ογκώδους εξωτερικού χρέους τους, θα χρειασθούν σοβαρότατη εξωτερική βοήθεια. Πολύ φοβάμαι όμως ότι δεν θα υπάρξει πρόθυμος δανειστής. Γιατί στην ίδια κατάσταση (ελάχιστα καλύτερη) θα βρίσκεται το σύνολο των κρατών παγκοσμίως και μέσα στην Ε.Ε. θα υπάρχουν τουλάχιστον 27 παρόμοια αιτήματα. Και τότε η μοναδική ίσως επιλογή για τους Ιταλούς, θα είναι η εθελουσία έξοδος από το ευρώ και η ανάκτηση της κεντρικής τους τράπεζας.

Η δύσμορφη αυτή συγκυρία που εμπεριέχει ταυτόχρονα πολιτικές ανακατατάξεις, (άσχημες) ιστορικές αναφορές και δημοσιονομικό πνιγμό, αναμένεται να αναστήσει πατροπαράδοτους ιμπεριαλιστικούς ανταγωνισμούς μέσα στον πυρήνα της Ευρώπης: Οι Γάλλοι θα κατηγορούν τους Γερμανούς για απομονωτισμό και οι Γερμανοί θα κατηγορούν τους Γάλλους ως τους σπάταλους συγγενείς που αρνούνται να χρηματοδοτούν στο εξής. Θα είναι θαύμα αν η διαφαινόμενη αυτή σύγκρουση περιοριστεί σε άβολες συναντήσεις κορυφής και λεκτικές αλληλοκατηγορίες.

Στο δικό μας μικρό βάλτο, που με τρόμο βλέπουμε τα βουβάλια να ετοιμάζονται για καυγά, οφείλουμε να είμαστε ιδιαίτερα προσεκτικοί. Οφείλουμε επίσης, με σεβασμό στην ιστορία, να αντιληφθούμε εγκαίρως κάποιες βασικές γεωπολιτικές σταθερές. Όπως για παράδειγμα ότι τα εθνικά μας συμφέροντα όχι μόνο δε συμπίπτουν με αυτά των Γερμανών, αλλά είναι εκ διαμέτρου αντίθετα. Οφείλουμε λοιπόν να μείνουμε στη σωστή πλευρά της ιστορίας. Και επειδή κάποιοι από τους ηγέτες μας τυγχάνει να έχουν ιδέες μεγαλείου, καλό θα είναι πριν προχωρήσουν σε καθοριστικές επιλογές, να ανατρέξουν σε αντίστοιχες πράξεις του ινδάλματός τους, δηλαδή στον Κρητικό πολιτικό που δε δίστασε ακόμα και να χωρίσει τη χώρα στα δύο προκειμένου να εκβιάσει την συμπόρευσή της με τη σωστή πλευρά της ιστορίας.