Της Βασ. Ζαροκανέλλου και του Μιχ. Παλάρα
Με νέα κοινή απόφαση των Υπουργών Οικονομικών και Εργασίας & Κοινωνικής Ασφάλισης (Α1097/2023) παρατάθηκε εκ νέου μέχρι τις 4 Αυγούστου 2023 η δημοσιοποίηση καταστάσεων λίστας οφειλετών Δημοσίου και ΕΦΚΑ ποσού άνω των 150.000,00 ευρώ για τα ημερολογιακά έτη 2020, 2021, 2022 και 2023.
Η ως άνω δημοσιοποίηση αρχικά είχε καθοριστεί για τις 30/6/2023. Με τη χορηγηθείσα παράταση, φαίνεται ότι παρασχέθηκε στους οφειλέτες μία τελευταία ευκαιρία να ρυθμίσουν τα χρέη τους.
1. Ποιες είναι οι οφειλές που δημοσιοποιούνται και ποιες εξαιρούνται ;
Με νόμο του 2011 (βλ. διάταξη άρθρου 9 ν. 3943/2011) θεσπίστηκε για πρώτη φορά, η υποχρέωση της φορολογικής διοίκησης να δημοσιοποιεί σε διαδικτυακό τόπο του Υπουργείου Οικονομικών τα στοιχεία των συνολικών ληξιπρόθεσμων οφειλών προς το Δημόσιο και από το 2016 (βλ. διάταξη άρθρου 42 ν. 4410/2016) και τους φορείς κοινωνικής ασφάλισης, όταν αυτές υπερβαίνουν το ποσό των 150.000 ευρώ και υπό την προϋπόθεση ότι η καταβολή τους καθυστερεί για χρονικό διάστημα μεγαλύτερο του έτους.
Εάν οι οφειλές προς το δημόσιο υπερβαίνουν το αμέσως ανωτέρω ποσό και πληρούνται οι λοιπές προϋποθέσεις του νόμου αλλά οι οφειλές προς τους Φορείς Κοινωνικής Ασφάλισης είναι μικρότερες του ποσού αυτού τότε δημοσιοποιούνται µόνο οι πρώτες. Το ίδιο ισχύει και αντιστρόφως.
Η ανωτέρω υποχρέωση αφορά τόσο φυσικά όσο και νομικά πρόσωπα.
Ρητά εξαιρούνται:
- οι οφειλές που έχουν υπαχθεί σε ρύθμιση ή διευκόλυνση τμηματικής καταβολής ληξιπρόθεσμων οφειλών, εφόσον τηρούνται οι όροι τους και για όσο χρόνο διαρκεί η διευκόλυνση ή η ρύθμιση,
- οι οφειλές για τις οποίες έχει χορηγηθεί αναστολή καταβολής με προσωρινή διαταγή, δικαστική απόφαση, πράξη διοικητικού οργάνου ή εκ του νόμου,
- οι οφειλές που έχουν χαρακτηριστεί ανεπίδεκτες είσπραξης,
- οι οφειλές αποβιωσάντων οφειλετών,
- οι οφειλές ανηλίκων οφειλετών και
- οι οφειλές του Δημοσίου και των νομικών προσώπων δημοσίου δικαίου.
Με απόφαση του Διοικητή ΑΑΔΕ μπορούν να ορίζονται και άλλες οφειλές οι οποίες εξαιρούνται από τη δημοσιοποίηση.
2. Γιατί ο νομοθέτης αποφάσισε τη δημοσιοποίηση της λίστας με τους οφειλέτες ;
Δικαιολογητική βάση της δημοσιοποίησης συνιστά το δικαίωμα πληροφόρησης και ενημέρωσης των πολιτών, η αποκατάσταση της φορολογικής δικαιοσύνης έναντι των συνεπών φορολογουμένων, λόγοι φορολογικής συμμόρφωσης και συνακόλουθα, η εξασφάλιση της έγκαιρης είσπραξης των δημοσίων εσόδων και των ασφαλιστικών οφειλών, ως αναγκαίας προϋπόθεσης για την ομαλή και απρόσκοπτη λειτουργία των δημοσίων υπηρεσιών και την παροχή δημοσίων αγαθών σε συνθήκες μείζονος δημοσιονομικής δυσχέρειας. Σημειώνουμε στο σημείο αυτό ότι εν λόγω ρύθμιση θεσπίστηκε με νόμο του 2011, υπό το βάρος της οικονομικής κρίσης χρέους.
3. Ποια είναι όμως τα βασικά νομικά ζητήματα που τίθενται με την εν λόγω ρύθμιση ;
Πρόσφατα δημοσιεύματα μιλούν για «διαπόμπευση» και «άσκηση πίεσης» στους οφειλέτες, αλλά και «προς αποφυγή παραδειγματισμό» των λοιπών πολιτών. Με αφορμή αυτά, θα επιχειρήσουμε να αναδείξουμε τα πιο κρίσιμα νομικά ζητήματα της εν λόγω δημοσιοποίησης:
Το βασικό νομικό ζήτημα που τίθεται με την εν λόγω ρύθμιση είναι εάν το μέτρο της δηµοσιοποίησης και μάλιστα στο διαδίκτυο από την ΑΑ∆Ε, συνιστά περιορισμό του δικαιώματος του ατόμου για την προστασία του από την επεξεργασία, ιδίως µε ηλεκτρονικά μέσα, των δεδομένων του προσωπικού χαρακτήρα, όπως αυτό κατοχυρώνεται από συνταγματικές και υπέρτερης τυπικής ισχύος διατάξεις.
Ουδεμία νομική αμφιβολία τίθεται προς το ανωτέρω ερώτημα και η απάντηση είναι ξεκάθαρα θετική: η ως άνω δημοσιοποίηση περιορίζει και μάλιστα σοβαρά το δικαίωμα του ατόμου (προφανώς αναφορικά μόνο με τα φυσικά πρόσωπα) για την επεξεργασία των προσωπικών του δεδομένων.
Για να είναι όμως η ως άνω επεξεργασία σύννομη, δηλαδή για να απαντήσουμε στο ερώτημα εάν ο εν λόγω περιορισμός δικαιώματος είναι συνταγματικώς ανεκτός και να μην έρχεται σε αντίθεση με κανόνες υπέρτερης τυπικής ισχύος θα πρέπει να εξεταστούν επικαίρως μία σειρά από νομικά ζητήματα:
- Η εξυπηρέτηση του δημοσίου συμφέροντος για την καταπολέμηση της φοροδιαφυγής και την εμπέδωση φορολογικής δικαιοσύνης
- Η διασφάλιση της εκπλήρωσης του δημοσίου σκοπού της παροχής κοινωνικής ασφάλισης
- Η εφαρμογή της αρχής της αναλογικότητας (μέτρο αναγκαίο και πρόσφορο για την επίτευξη του σκοπού δημοσίου ή κοινωνικού συμφέροντος).
Όλα τα ανωτέρω θα πρέπει να εξετάζονται και να κρίνονται με αφορμή κάθε εξατομικευμένη περίπτωση και σε συγκεκριμένο χρονικό σημείο, ιδιαιτέρως λαμβάνοντας υπόψη ότι η σχετική διάταξη έχει θεσπιστεί προ δεκαετίας και δεν έχει διέλθει τη δικαστική βάσανο, τουλάχιστον σε εθνικό επίπεδο.
4. Τι συμβαίνει σε άλλα ευρωπαϊκά κράτη ;
Σύμφωνα με στατιστικά στοιχεία του ΕΔΔΑ στη συντριπτική πλειοψηφία των συμβαλλομένων μερών στην ΕΣΔΑ οι δημόσιες αρχές μπορούν να δημοσιεύουν προσωπικά δεδομένα των οφειλετών φορολογούμενων, υπό την πλήρωση συγκεκριμένων προϋποθέσεων που σχετίζονται για παράδειγμα με το εάν ο οφειλέτης είναι φυσικό ή νομικό πρόσωπο (Φιλανδία, Γαλλία και Ρουμανία) ή με το ποσό της φορολογικής οφειλής (Βοζνία Ερζεγοβίνη, Κροατία, Εσθονία, Ελλάδα, Λετονία, Λιθουανία, Βόρεια Μακεδονία, Πολωνία, Πορτογαλία, Αγ. Μαρίνος, Σερβία, Σλοβακία, Σλοβενία, Ισπανία και Ηνωμένο Βασίλειο). Οι λόγοι δημοσιοποίησης ποικίλλουν από «απλή» παράλειψη υποβολής φορολογικής δήλωσης έως διαπιστωμένης φοροδιαφυγής. Στην Αυστρία, Ισλανδία και Ολλανδία η δημοσιοποίηση προσωπικών δεδομένων μπορεί να λαμβάνει χώρα σε συγκεκριμένες περιπτώσεις για φορολογικές υποθέσεις, χωρίς να σχετίζονται με τη μη καταβολή φορολογικών χρεών.
5. Τι έκρινε το Στρασβούργο σε αντίστοιχη ρύθμιση της Ουγγαρίας ;
Φρένο φαίνεται να βάζει το Στρασβούργο σε αντίστοιχη νομοθετική ρύθμιση της Ουγγαρίας. Το ΕΔΔΑ, σε πρόσφατη απόφασή του (L.B. κατά Ουγγαρίας) που δημοσιεύθηκε στις 9 Μαρτίου 2023, σε υπόθεση που αφορούσε αντίστοιχη ουγγρική νομοθετική πολιτική για τη δημοσίευση προσωπικών δεδομένων οφειλετών φορολογούμενων, έκρινε ότι οι λόγοι για τους οποίους έλαβε χώρα η δημοσιοποίηση αν και σχετικοί με την οικεία νομοθεσία δεν ήταν επαρκείς για να αποδείξουν ότι η παραβίαση της ιδιωτικής ζωής ήταν «απαραίτητη σε μια δημοκρατική κοινωνία» και ότι οι αρχές του κράτους πέτυχαν μία δίκαιη ισορροπία ανάμεσα στα συγκρουόμενα συμφέροντα. Συνεπώς έκρινε ότι συντρέχει παραβίαση του άρθρου 8 της ΕΣΔΑ που κατοχυρώνει το δικαίωμα σεβασμού της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής.
6. Είναι η δημοσιοποίηση – όποτε, και αν λάβει χώρα – σύμφωνη με το Σύνταγμα και άλλης υπέρτερης νομοθετικής ισχύος διατάξεις ;
Η παράλειψη εκπλήρωσης φορολογικών ή ασφαλιστικών υποχρεώσεων αποτελούν συµπεριφορές µε ιδιαίτερη συνταγματική απαξία, την οποία η εν λόγω ρύθμιση επιχειρεί να στηλιτεύσει, εκτονώνοντας κατά τον τρόπο αυτόν την κοινωνική ένταση που προκαλεί η φορο/εισφοροδιαφυγή.
Η ρύθμιση όμως αυτή στο πλαίσιο του επιδιωκόμενου σκοπού (πάταξη φορο/εισφοροδιαφυγής) θα πρέπει επαρκώς και αξιόπιστα να κρίνεται ως αναγκαία και πρόσφορη αναφορικά με τη συμβολή της στην επίτευξη του ως άνω σκοπού δημοσίου συμφέροντος. Δηλαδή, το εν λόγω μέτρο θα πρέπει να αξιολογηθεί επικαίρως, προκειμένου να αποτιμηθεί δέκα και πλέον έτη μετά τη θέσπισή του και εν τέλει να κριθεί δικαστικά. Είναι αποτελεσματικό; Σε ποιο βαθμό έχει επιτευχθεί ο σκοπός θεσπίσεώς του;
Το κράτος θα πρέπει να είναι σε θέση να απαντήσει στα ως άνω ερωτήματα, διαφορετικά η ζημία του είναι διττή: καταρχήν, το ενδιαφέρον των μεγαλοοφειλετών για ρύθμιση των χρεών τους θα παραμείνει υποτονικό, με αποτέλεσμα να μην εισρέει χρήμα στο δημόσιο ταμείο και παράλληλα θα υπάρχει πεδίο να θεμελιωθεί αστική ευθύνη του κράτους και να ενέχεται σε αποζημίωση του οφειλέτη.
7. Ποια είναι τελικά τα δικαιώματα των οφειλετών ;
Οι οφειλέτες καταρχάς μπορούν να υποβάλουν αίτημα για την άρση/διόρθωση της δημοσιοποίησης, στην αρμόδια υπηρεσία για την παρακολούθηση της δημοσιοποιημένης οφειλής.
Σε περίπτωση που το ως άνω αίτημα απορριφθεί μπορούν να ζητήσουν από το αρμόδιο διοικητικό δικαστήριο την άρση της δημοσιοποίησης, λαμβάνοντας πλέον υπόψη τον νέο ΓΚΠΔ (GDPR) αναφορικά με την προστασία του ατόμου από την επεξεργασία δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα.
Εκτός όμως από άρση της δημοσιοποίησης και σε περίπτωση που αυτή κριθεί παράνομη, μπορούν να αξιώσουν αποζημίωση από το κράτος, λόγω παράνομης προσβολής της προσωπικότητας τους και, συνακόλουθα, της ηθικής μείωσής τους, η οποία συνίσταται στην εμφάνισή τους ενώπιον των Αρχών που χειρίστηκαν την υπόθεσή τους, καθώς και του άμεσου και ευρύτερου κοινωνικού τους περιβάλλοντος ως ατόμων που αποφεύγουν την εκπλήρωση των οικονομικών τους υποχρεώσεων, καθώς και την ψυχική τους ταλαιπωρία για το χρονικό διάστημα που διήρκησε η επίμαχη δημοσιοποίηση των στοιχείων τους.
*Δικηγόρων Αθηνών, εξειδικευμένων στο φορολογικό δίκαιο
ΑΠΟ ΤΗΝ ΝΑΥΤΕΜΠΟΡΙΚΗ