Του Χρήστου Γώγου
Τους τελευταίους μήνες, διεθνώς, δεδομένης της πανδημίας COVID-19, η προσφώνηση “ήρωες” για τους επαγγελματίες υγείας της πρώτης γραμμής, υπήρξε άφθονη στα MME. Βέβαια, ακόμα και εκτός της συγκεκριμένης πανδημίας, υπάρχουν περιπτώσεις, που οι καθημερινές ενέργειες των εργαζομένων στον τομέα της υγειονομικής περίθαλψης θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ηρωικές, δεδομένης της επικινδυνότητας που τις χαρακτηρίζει.
Πρόκειται για προσωπικούς κινδύνους, που είναι αποδεκτοί ως μέρος της εργασίας, σε ορισμένους ρόλους της υγειονομικής περίθαλψης. Ωστόσο, οι εργαζόμενοι που ασκούν τα καθημερινά καθήκοντά τους δεν έχουν χαρακτηρισθεί, ευρέως τουλάχιστον, ως ήρωες, στα μέσα ενημέρωσης τα τελευταία χρόνια. Τι άλλαξε στην τρέχουσα πανδημία για να προκληθεί αυτή η ξαφνική εστίαση στον ηρωισμό; Υπάρχει κάτι ουσιαστικά διαφορετικό, στην κλινική πράξη, στην πανδημία COVID-19, που δικαιολογεί την αλλαγή της αφήγησης;
Οι προκλήσεις που αντιμετωπίζουν οι εργαζόμενοι στην περίθαλψη, στην παρούσα συγκυρία, είναι ουσιαστικά μεγαλύτερες από αυτές που αντιμετωπίζουν στην κανονική τους εργασία, και είναι κατανοητό ότι η γλώσσα του ηρωισμού χρησιμοποιείται για να τους επαινέσει για τις πράξεις τους. Οι εργαζόμενοι στην πρώτη γραμμή αντιμετώπισης της πανδημίας COVID-19, παγκοσμίως, αποκαλούνται ήρωες και όλοι μπορούμε να καταλάβουμε τον λόγο που γίνεται αυτό. Τους ζητήθηκε να θεραπεύσουν τεράστιους αριθμούς άρρωστων σε ένα μεταβαλλόμενο τοπίο, χωρίς πάντοτε επαρκή, προσωπικό, προστατευτικό εξοπλισμό ή συντονισμό ενεργειών. Μερικοί έχουν δει τους συναδέλφους τους να αρρωσταίνουν ή και να πεθαίνουν, ενώ άλλοι, προκειμένου να προστατεύσουν τις οικογένειές τους, ζουν απομονωμένοι από τους αγαπημένους τους για εβδομάδες – ή περισσότερο.
Παρόλο που η ευγνωμοσύνη εκτιμάται, αναμφίβολα, πρέπει να είμαστε προσεκτικοί σχετικά με την υπερβολική χρήση του όρου “ήρωας” σε τέτοιες συζητήσεις, καθώς αυτή η πρακτική έχει, δυνητικά, αρνητικές συνέπειες. Σε μια αποπροσανατολιστική εμπειρία όπως μια πανδημία, είναι καθησυχαστικό να επικαλούμαστε ήρωες. Η λέξη “ήρωας” είναι μια ελληνική λέξη και συνδέεται ανεξίτηλα με τους αρχαίους μύθους, ειδικά τα ομηρικά έπη. Μπορούμε να φανταστούμε τον μυθικό ήρωα να μάχεται στο πεδίο της μάχης παρά τον κίνδυνο, να εργάζεται ακατάβλητος παρά τις αντιξοότητες και τα εμπόδια και να αδιαφορεί για πιθανό ή πραγματικό τραυματισμό ή μόλυνση. Ωστόσο, οι ήρωες της Ιλιάδας και της Οδύσσειας, δεν μοιάζουν καθόλου με τους σημερινούς επαγγελματίες υγείας.
Η εικόνα του ήρωα είναι τόσο λαμπερή, που θα μπορούσε να επισκιάσει τις αποτυχίες των συστημάτων πολλών χωρών, αποτυχίες που θα μπορούσαν να μετατρέψουν τους ήρωες σε ακούσιους μάρτυρες. Ο κίνδυνος χρήσης της γλώσσας του ηρωισμού έγκειται στο ότι, θέτει σε σίγαση την κριτική και τη συζήτηση: οι ήρωες δεν πρέπει να διαμαρτύρονται ή να μιλούν για ανεπαρκή εξοπλισμό και υποστελέχωση ή να επισημαίνουν τις ολέθριες συνέπειες της λιτότητας στην υγειονομική περίθαλψη διεθνώς. Σημειωτέον ότι, ο τομέας της υγείας σε πολλές χώρες βρισκόταν σε κρίση ακόμη και πριν από την πανδημία COVID-19. Η ανεπαρκής χρηματοδότηση και η έλλειψη προσωπικού του συστήματος υγείας σημαίνει ότι πολλοί άνθρωποι στον κόσμο δεν έχουν πρόσβαση στην υγεία. Η λογική συνέπεια θα έπρεπε να ήταν η οικοδόμηση ενός ισχυρού συστήματος υγείας για όλους και όχι η μετατόπιση της προσοχής από τις συστημικές αποτυχίες στην γενναιότητα των επαγγελματιών υγείας.
Μια δημόσια αφήγηση που επικεντρώνεται στον ατομικό ηρωισμό, ουσιαστικά, δεν παρέχει μια σταθερή βάση πάνω στην οποία θα οικοδομήσουμε μια συστηματική αντίδραση σε μια πανδημία: την αναγνώριση των ευθυνών των συστημάτων υγείας και των υπευθύνων χάραξης πολιτικής. Στην τρέχουσα πανδημία, έχουν αναφερθεί, επανειλημμένως, ζητήματα σχετικά με τη διαθεσιμότητα μέσων ατομικής προστασίας για τους εργαζομένους στον τομέα της υγείας, προκειμένου να ελαχιστοποιηθεί ο κίνδυνος στον οποίο εκτίθενται. Έχει σημειωθεί (Hsin & Macer, 2004) ότι κατά τη διάρκεια της επιδημίας SARS, η αφήγηση του ήρωα απεδείχθη ως ένα πολιτικά βολικό εργαλείο για την εκτροπή της προσοχής από τα λάθη των κυβερνήσεων. Αποκαλώντας τους επαγγελματίες υγείας “ήρωες”, οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής ήθελαν να ξεφύγουν από την ενοχή τους για τα λάθη της πολιτικής τους.
Η ηρωοποίηση των εργαζομένων στην πρώτη γραμμή της περίθαλψης, αδυνατεί να υπενθυμίσει στο κοινό και στα συστήματα υγειονομικής περίθαλψης τα δικά τους ηθικά καθήκοντα, καθώς η επίκληση της ανιδιοτελούς θυσίας των μεμονωμένων εργαζομένων στον τομέα της υγειονομικής περίθαλψης, δεν αναγνωρίζει ότι, το καθήκον των υπευθύνων της πολιτικής για την πρόληψη και αντιμετώπιση της νόσου, είναι αμετάκλητα συνδεδεμένο με αμοιβαίες κοινωνικές υποχρεώσεις.
Για να είμαστε σαφείς, σε αυτή τη μάχη, τα έθνη και τα κράτη καταπολεμούν έναν συγκεκριμένο ιό. Ο SARS-CoV-2, που προκαλεί την COVID-19, δεν είναι τρομοκράτης ή διαγαλαξιακός εχθρός. Ο SARS-CoV-2 είναι ένας ιός που διαλύεται μετά από παρατεταμένη επαφή με το σαπούνι ή το αντισηπτικό. Η θεραπεία του απαιτεί σύνθεση εμπειρογνωμοσύνης, χρήσης φαρμάκων βάσει αποδεικτικών στοιχείων και εξοπλισμού ατομικής προστασίας. Οι ήρωες δεν είναι απαραίτητοι για να σκοτώσουν έναν ιό. Οι αναφορές σε ήρωες είναι ένα σύμπτωμα ότι το σύστημα έχει αποτύχει.
Η υπερβολική χρήση της έννοιας του ηρωισμού από τα μέσα ΜΜΕ, σε ολόκληρο τον πλανήτη, θα μπορούσε επίσης να έχει αρνητικό, ψυχολογικό αντίκτυπο στους ίδιους τους εργαζομένους στον τομέα της υγειονομικής περίθαλψης, λόγω του ότι “επιβάλλεται” όλοι οι εργαζόμενοι στην υγειονομική περίθαλψη να είναι ηρωικοί. Είναι παράλογο να απαιτούμε τον ηρωισμό ως κανόνα. Δεν μπορούμε να ζητήσουμε από όλους τους εργαζομένους στον τομέα της υγειονομικής περίθαλψης, που πηγαίνουν στη δουλειά τους, να αποδεχτούν τον προσωπικό κίνδυνο, πέρα από αυτόν που αναμένεται, λογικά, από αυτούς. Επιπλέον, ελλοχεύει ένας πραγματικός κίνδυνος, καθώς αν μόνο λίγοι είναι ήρωες, οι υπόλοιποι δεν θα πρέπει να ενεργήσουν ηρωικά.
Η ετικέτα του ήρωα έχει ένα απομονωτικό, ακινητοποιητικό χαρακτήρα: “οι ήρωες” φροντίζουν τα πάντα, όλοι οι υπόλοιποι μπορούν να εφησυχάζουν”. Η αφήγηση του ηρωισμού δεν αφήνει χώρο για την αναγνώριση συναισθημάτων όπως φόβος ή σύγχυση σχετικά με αντιφατικά καθήκοντα. Ο φόβος και το άγχος των εργαζομένων στον τομέα της υγείας που αντιμετωπίζουν προσωπικό κίνδυνο πρέπει να αναγνωριστούν και να αντιμετωπιστούν. Αυτό μπορεί να διευκολυνθεί με την αποφυγή του χαρακτηρισμού “ήρωες” – που τους πιέζει να ενεργήσουν με τρόπους που είναι πέρα από λογικές προσδοκίες – και την συζήτηση σχετικά με τις προσδοκίες που είναι λογικές σε ένα μοντέλο κοινωνικής σύμβασης. Δεν πρέπει να περιμένουμε ηρωισμό από τους εργαζόμενους της υγειονομικής περίθαλψης, πρέπει να περιμένουμε επαγγελματισμό σε ένα πλαίσιο μιας υψηλής ποιότητας, μια καλής λειτουργίας των υπηρεσιών υγείας.
Η αναγνώριση της δύσκολης και εξαιρετικά πολύτιμης εργασίας που επιτελούν οι εργαζόμενοι της υγείας, κατά τη διάρκεια της τρέχουσας πανδημίας COVID-19, αποτελεί μια συγκινητική αντίδραση της κοινωνίας. Πρέπει, ωστόσο, να προσπαθήσουμε να το κάνουμε αυτό χωρίς να επικαλούμαστε τη γλώσσα του ηρωισμού, η οποία δίνει έμφαση στις ιδέες για αυτοθυσία και δεν αναγνωρίζει επαρκώς τη σημασία της αμοιβαιότητας ή ότι, υπάρχουν όρια στα επίπεδα προσωπικού κινδύνου που μπορούμε να περιμένουμε από αυτούς.
Τα νυχτερινά χειροκροτήματα δημιουργούν ένα αίσθημα συστολής, ντροπής ίσως, αν αναλογιστούμε ότι δεν προορίζονται και για τους εργαζόμενους στην έρευνα, τους ανθρώπους της καθαριότητας ή τους εργαζόμενους που λόγω ιδιαίτερων λόγων δεν μπόρεσαν να παράσχουν φροντίδα στην πρώτη γραμμή, παρά την επιθυμία τους να βοηθήσουν. Αντί μόνον να επαινούμε τους εργαζομένους στον τομέα της υγειονομικής περίθαλψης αποκαλώντας τους ήρωες και να τους χειροκροτούμε, πρέπει να εξετάσουμε κριτικά, ως κοινωνία, ποια καθήκοντα πιστεύουμε ότι τους αναλογούν σε αυτήν την πανδημία, ποια είναι τα εύλογα όρια σε αυτά τα καθήκοντα και πώς μπορούμε να παρέχουμε στήριξη. Το χειροκρότημα δεν μπορεί να λειτουργεί ως μια τελετουργία εξόφλησης της ενοχής λόγω αβελτηρίας και καταστροφικών πολιτικών στο χώρο της υγείας.
Η φωτεινή επιγραφή “ήρωας” δεν αφήνει περιθώρια αυθεντικής αφήγησης και αληθινής έκφρασης των εργαζομένων της πρώτης γραμμής. Οι αλήθειες των εμπειριών τους είναι τόσο πολύπλοκες. Εάν θέλουμε να αφουγκραστούμε την αλήθεια τους, αυτό πρέπει να γίνει μακριά και έξω από οποιοδήποτε πλαίσιο πολιτισμικής φαντασίας. Όλοι μας διαμορφώνουμε και αναμορφώνουμε την πολιτισμική ιστορία κάθε μέρα. Κάνουμε επιλογές και αυτές οι επιλογές έχουν δύναμη και συνέπειες. Ας εγκαταλείψουμε την ετικέτα του ήρωα ώστε να δοθεί ουσιαστικός χώρος στους εργαζόμενους της περίθαλψης να κατανοήσουν τι βλέπουν, πως νιώθουν, πως αυτό που βιώνουν τους άλλαξε και πώς πρέπει να αλλάξει και όλους τους υπόλοιπους.
Δεν θυμάμαι να δεσμεύτηκα να θυσιάσω την υγεία μου ή τη ζωή μου για την προστασία των ασθενών μου, όταν αυτός ο κίνδυνος οφειλόταν εξ ολοκλήρου στην ανικανότητα και αμέλεια των ιθυνόντων. Δεν είμαστε στρατιώτες. Είμαστε εργαζόμενοι σε έναν εργασιακό χώρο που ξαφνικά έγινε πολύ επικίνδυνος. Έχουν ήδη αναφερθεί περισσότεροι από 1.500 θάνατοι νοσηλευτών λόγω COVID-19, σε 44 χώρες και εκτιμάται ότι οι θάνατοι επαγγελματιών υγείας γενικά είναι περισσότεροι από 20.000. Η στρατιωτική ρητορική στις συναισθηματικές αναφορές των δελτίων ειδήσεων σχετικά με τους θανάτους εργαζομένων στον τομέα της υγειονομικής περίθαλψης μας εξοικειώνει με την ιδέα ότι οι εργαζόμενοι που φροντίζουν ασθενείς με COVID-19, θα νοσήσουν ή και θα πεθάνουν αναπόφευκτα, όταν εκτελούν το καθήκον τους. Κάτι τέτοιο, βέβαια δεν πρέπει να είναι καθόλου φυσιολογικό. Οι άνθρωποι της υγείας κάνουμε τη δουλειά μας συναισθανόμενοι τις απαιτήσεις του επαγγέλματος και στα πλαίσια του επαγγελματισμού – και όχι από κάποια ηρωική αίσθηση θυσίας – θέλουμε να είμαστε και να αισθανόμαστε όσο πιο ασφαλείς γίνεται.
Μην κάνετε κανένα λάθος. Ως επαγγελματίες υγείας είμαστε ευγνώμονες που το κοινό αναγνωρίζει τις υπηρεσίες μας. Αποκαλώντας κάποιον ήρωα, δημιουργείται μια εικόνα θάρρους, επιμονής, τιμής. Γεγονός που μας συγκινεί. Αλλά η ρητορική του ηρωισμού είναι πιο περίπλοκη. Δεν είμαστε ήρωες γιατί θέλουμε να είμαστε, αλλά επειδή τα συστήματα, εδώ και δεκαετίες απέτυχαν αγνοώντας τους κοινωνικούς, καθοριστικούς παράγοντες της ασθένειας. Η πανδημία COVID-19 απλώς αποκάλυψε πόσο ανθυγιεινοί ήμασταν ήδη ως κοινωνίες. Όταν το σώμα αρρωσταίνει, η συνοσηρότητα χτυπά ανελέητα.
Οι εργαζόμενοι στον τομέα της υγειονομικής περίθαλψης υπομένουν τη δική τους κόλαση. Αν επιθυμούμε να τους υποστηρίξουμε, πρέπει να σταματήσουμε να χρησιμοποιούμε τη λέξη “ήρωας”. Ας αλλάξουμε τη ρητορική μας. Οι ενέργειες ίσως φαντάζουν ως ηρωικές, αλλά οι άνθρωποι είναι άνθρωποι. Ας σταματήσουμε σας παρακαλώ να δημιουργούμε ήρωες.
Φυσικοθεραπευτής MSc, υπ. Διδάκτωρ Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ)- Γενικό Νοσοκομείο Βέροιας, Μ.Ε.Θ COVID-19