Του Gideon Rachman (*)
Η φιλελεύθερη παράδοση είναι πολύ μικρή στη Ρωσία. Πρόσφατα όμως διάβασα μια από τις πιο γοητευτικές διακηρύξεις για το φιλελεύθερο ιδεώδες που έχω διαβάσει ποτέ, στο έργο ενός μεγάλου ρώσου συγγραφέα, του Βασίλι Γκρόσμαν. Σε μια εποχή που η Δεξιά και η Αριστερά δείχνουν εμμονή για τα δικαιώματα των ομάδων, το επιχείρημα του Γκρόσμαν για την προτεραιότητα του ατόμου εξακολουθεί να είναι ζωτικό και επείγον, εξήντα χρόνια μετά τη διατύπωσή του.
Αν δεν έχετε διαβάσει το «Ζωή και πεπρωμένο», πρέπει να το κάνετε. Το βιβλίο, που τοποθετείται στη Ρωσία και την ανατολική Ευρώπη την εποχή της μάχης του Στάλιγκραντ, ολοκληρώθηκε το 1960. Απαγορεύτηκε όμως από τους σοβιετικούς αξιωματούχους λόγω της ανελέητης περιγραφής του σταλινισμού. Το βιβλίο κυκλοφόρησε έτσι το 1980, δεκαέξι χρόνια μετά τον θάνατο του συγγραφέα.
Οι συγκρίσεις ανάμεσα στο «Ζωή και πεπρωμένο» και το «Πόλεμος και Ειρήνη» του Τολστόι είναι δικαιολογημένες. Τα μυθιστορήματα μοιάζουν στο αντικείμενο, στον τρόπο με τον οποίο μυθιστορηματικοί χαρακτήρες ανακατεύονται με ιστορικές φυσιογνωμίες όπως ο Στάλιν και ο Ναπολέων και στον συνδυασμό της αφήγησης με φιλοσοφικές σκέψεις.
Στο τέλος ενός κεφαλαίου που περιγράφει την προετοιμασία μιας τεθωρακισμένης μονάδας του ρωσικού στρατού, ο Γκρόσμαν γράφει ότι «οι ανθρώπινες συναθροίσεις έχουν έναν βασικό σκοπό: να βεβαιώσουν το δικαίωμα του καθενός να είναι διαφορετικός, ιδιαίτερος, να σκέφτεται, να αισθάνεται και να ζει με τον δικό του τρόπο. Οι άνθρωποι συναντιούνται για να κερδίσουν ή να υπερασπιστούν αυτό το δικαίωμα.» Αυτό όμως οδηγεί σε ένα τρομερό, μοιραίο λάθος. Στην πεποίθηση «ότι αυτές οι συναθροίσεις στο όνομα μιας φυλής, ενός θεού, ενός κόμματος ή ενός κράτους είναι ο σκοπός της ζωής και όχι ένα μέσο για την επίτευξη ενός σκοπού.» Για τον Γκρόσμαν, η ατομική ελευθερία ήταν ο μόνος θεμιτός σκοπός του πολέμου ή της πολιτικής.
Το «Ζωή και Πεπρωμένο» διηγείται το τρομερό κακό που προκάλεσαν ο σταλινισμός και ο ναζισμός στα άτομα εν ονόματι μιας ευρύτερης ομάδας – του προλεταριάτου ή της «Αρίας φυλής». Τα λόγια του Γκρόσμαν είναι επίκαιρα όμως και στη δική μας, την πολύ μετριοπαθέστερη εποχή. Κι αυτό, επειδή οι πολιτικές ιδέες που δίνουν έμφαση στην ταυτότητα της ομάδας, αντί για τα ατομικά δικαιώματα, είναι και πάλι στη μόδα.
Στις Ηνωμένες Πολιτείες, ο πρόεδρος Τραμπ φλερτάρει με τον εθνολαϊκισμό και καταγγέλλει τους μουσουλμάνους και μεξικανούς μετανάστες. Η ευρωπαϊκή ακροδεξιά κινείται σε ανάλογη κατεύθυνση. Στοχαστές όπως ο γάλλος συγγραφέας Ρενό Καμί προπαγανδίζουν θεωρίες συνωμοσίας όπως η «μεγάλη υποκατάσταση», όπου οι λευκοί Ευρωπαίοι υποτίθεται ότι απειλούνται με πολιτισμική εξάλειψη λόγω των εκατομμυρίων μουσουλμάνων προσφύγων.
Η αριστερή εκδοχή της ταυτοτικής πολιτικής, πάλι, δίνει έμφαση στα δικαιώματα των ομάδων. Αυτό υποτίθεται ότι γίνεται στο όνομα της κοινωνικής δικαιοσύνης, τα αποτελέσματα όμως είναι προβληματικά.
Ένα ενδιαφέρον παράδειγμα των προβλημάτων που δημιουργεί αυτή η πολιτική είναι η μήνυση εναντίον του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ για διακρίσεις εναντίον Ασιατο-αμερικανών. Οι μηνυτές αναφέρουν ότι οι Ασιατο-αμερικανοί πρέπει να πετυχαίνουν καλύτερες επιδόσεις για να μπουν στο Χάρβαρντ, γεγονός που ευνοεί άλλες πληθυσμιακές ομάδες, όπως οι Αφροαμερικανοί, οι ισπανόφωνοι και τα παιδιά των αποφοίτων.
Το Χάρβαρντ αρνείται τις κατηγορίες και υποστηρίζει ότι ακόμη κι αν υπάρχουν διακρίσεις, αυτό γίνεται για να εξασφαλίζεται μια μεγαλύτερη εθνοτική ποικιλία. Το κακό είναι πως δεν γίνεται να ασκείς διάκριση υπέρ μιας ομάδας χωρίς να ασκείς διάκριση εναντίον μιας άλλης. Η διαμάχη αυτή θυμίζει μια παλιότερη εποχή, όταν το Χάρβαρντ περιόριζε σκοπίμως τον αριθμό των Εβραίων. Και είναι ένα παράδειγμα των προβλημάτων που αντιμετωπίζει ένας οργανισμός όταν αντιμετωπίζει τους ανθρώπους ως εκπροσώπους μιας ομάδας και όχι ως άτομα με τη δική τους σύνθετη ταυτότητα.
Τα ζητήματα των δικαιωμάτων ομάδων, του αντισημιτισμού και των διακρίσεων είναι σημαντικά στο «Ζωή και Πεπρωμένο». Ενας από τους βασικούς χαρακτήρες, ο Βίκτορ Στρουμ, είναι ένας εξέχων εβραίος φυσικός που ανακαλύπτει ότι οι προσπάθειές του να προσλάβει εξειδικευμένους εβραίους συναδέλφους εμποδίζονται από την εύνοια των αρχών υπέρ των Ρώσων. Αλλοι χαρακτήρες αντιμετωπίζουν προβλήματα επειδή το σοβιετικό σύστημα θεωρεί ότι έχουν λάθος ταξικό υπόβαθρο.
Το επίτευγμα του βιβλίου αυτού είναι ότι δείχνει πως ένα άτομο δεν πρέπει ποτέ να αντιμετωπίζεται ως εκπρόσωπος μιας τάξης, ενός έθνους ή μιας εθνοτικής ομάδας. Όπως επιμένει ο Γκρόσμαν, «το μόνο αληθινό και διαρκές μήνυμα της μάχης για τη ζωή έγκειται στο άτομο.»
(*) Ο Γκίντεον Ράχμαν είναι αρθρογράφος των Financial Times
(Πηγή: Financial Times- ΑΠΕ ΜΠΕ)