Πού είσαι Ανδρέα να τους δεις: Εικοσιπέντε χρόνια από τον θάνατό του – Οι δώδεκα σταθμοί της πορείας του*

Του Γ. Λακόπουλου

Ο Α. Παπανδρέου υπήρξε χαρισματική προσωπικότητα. Οι πιο φανατικοί οπαδοί του και οι πιο αμείλικτοι εχθροί του, συμπίπτουν στην εκτίμηση ότι επρόκειτο για έναν άνθρωπο που είχε «το χρίσμα της δωρεάς». Ήταν ευγενής, αξιοπρεπής, οξυδερκής, πατριώτης και πίστευε σε αυτά που έλεγε.

Στα 35 χρόνια της πολιτιστικής δράσης του ήταν πάντα στο επίκεντρο: είτε με τις μεγάλες πρωτοβουλίες, τις ρήξεις, τις ανατροπές και τις αλλαγές που επέφερε, είτε με τον προσωπικό βίο του, τις αντινομίες και τις μεταπτώσεις του. Κανείς δεν αρνήθηκε τη γοητεία του λόγου του, την αναλυτική σκέψη του και την διορατικότητα των πολιτικών  χειρισμών του. Τον τελικό λόγο για το έργο του θα έχει Ιστορία. Ωστόσο οι δώδεκα μεγάλοι σταθμοί της ζωή του συνθέτουν μια συναρπαστική διαδρομή:

Η ΑΦΙΞΗ

Ο Α. Παπανδρέου εγκαταστάθηκε οριστικά στην Ελλάδα, με την οικογένειά του στις 15 Ιανουαρίου 1961. Είχε ήδη έλθει για πρώτη φορά το 1959, προκείμενου να εξετάσει τις προϋποθέσεις αξιοποίησης, του κύρους του ως πανεπιστημιακού και ήδη γνωστού οικονομολόγου. Έτσι ικανοποιήθηκε και η επιθυμία του Γεωργίου Παπανδρέου να φέρει πίσω το γιό του, είχε φύγει το 1939. Ο ίδιος ο «Γέρος» είχε ζητήσει από τον Ξεν. Ζολώτα να μεσολαβήσει στον Κ. Καραμανλή, να εγκρίνει την τοποθέτηση του στο ΚΕΠΕ και την Τράπεζα της Ελλάδος.

«Ανδρέα εγώ είμαι υπεύθυνος για σένα» του είπε κάποτε ο K. Καραμανλής. Ωστόσο τίποτε δεν έδειχνε εκείνον τον Ιανουάριο του 1961 ότι ο «εκ φύσεως αποστρεφόμενος την πολιτική» διευθυντής του ΚΕΠΕ, θα συντάραζε στις επόμενες δεκαετίες την ελληνική πολιτική ζωή. Είναι η πιο σκληρή περίοδος στις σχέσεις του αρχηγού της ΕΡΕ με τον Γ. Παπανδρέου.

«Ηταν λάθος μου να αποδεχθώ τη θέση στο ΚΕΠΕ, όταν ο πατέρας μου είχε αποδυθεί σε αγώνα ζωής και θανάτου με το Καραμανλή», θα εξομολογηθεί αργότερα, στον συνεργάτη του εκείνη την περίοδο Μ. Μαριόγλου. Στις 16 Μαρτίου 1961 ο «Οικονομικός Ταχυδρόμος» δημοσίευσε ο πλήρες κείμενο της έκθεσης που είχε υποβάλει στον Κ. Καραμανλή με θέμα: « Πως πρέπει να αναδιοργανωθεί η ανώτατη οικονομική Παιδεία».

Η ΕΙΣΟΔΟΣ ΣΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗ

Ακόμη και από τότε που άρχισε να έχει ένα ρόλο, άτυπου, συμβούλου το Γεωργίου Παπανδρέου, δεν έδειχνε ιδιαίτερη διάθεση για ενεργό ανάμειξη στην πολιτική. Έζησε τον πρώτο Ανένδοτο από το παρασκήνιο, συνοδεύοντας ενίοτε τον πατέρα του στις πολιτικές εξορμήσεις του, χωρίς ιδιαίτερο ενθουσιασμό. Η απόφαση ελήφθη μετά την οριακή νίκη της Ένωσης Κέντρου στις εκλογές του 1963. Στις επόμενες εκλογές στις 16 Φεβρουαρίου του 1964 το ψηφοδέλτιο της Αχαΐας είχε το όνομα του. Εξελέγη θριαμβευτικά και από εκείνη τη στιγμή άρχισε μια συναρπαστική σχέση με την πολιτική δράση και την εξουσία. Ο Γεώργιος Παπανδρέου τον τοποθέτησε υπουργό Προεδρίας και αργότερα αναπληρωτή υπουργό Συντονισμού και δεν αργήσει να αναγορευτεί σε, άτυπο, αρχηγό της κεντροαριστεράς, που ασφυκτιούσε στο παλαιοκομματικό πλαίσιο της Ένωσης Κέντρου

Ο ΑΣΠΙΔΑ

Η πρώτη μεγάλη πολιτική περιπέτεια του Α. Παπανδρέου αρχίζει με την εμπλοκή του στην διαβήτη “υπόθεση ΑΣΠΙΔΑ”, για την οποία χρειάστηκε να έλθει η Μεταπολίτευση του 1974 για να αποσαφηνισθεί ως «σκευωρία, που είχε τον ίδιο ως στόχο». Μια ομάδα χαμηλόβαθμων, αλλά φιλόδοξων αξιωματικών συνέπτυξε την ομώνυμη οργάνωση, ως αντίδραση στο “κατεστημένο” που επέβαλε στο στράτευμα η παραστρατιωτική οργάνωση ΙΔΕΑ. Εκμεταλλευόμενη τη σχέση ενός μέλους της -του λοχαγού Παπαγεωργόπουλου- με τον Α. Παπανδρέου, η οργάνωση ήλθε σε επαφή μαζί του για να ακολουθήσει πολιτική έκρηξη. Ο γιος του τότε πρωθυπουργού κατηγορήθηκε ότι συνωμοτεί, οι αξιωματικοί κάθισαν στο εδώλιο και ο επίλογος δεν εγράφη ποτέ, λόγω της δικτατορίας που επήλθε εν τω μεταξύ.

Η ΑΠΟΣΤΑΣΙΑ

Το πολιτικό γεγονός που επέβαλε τον Α. Παπανδρέου ως εκπρόσωπο του πιο ριζοσπαστικού τμήματος της τότε δημοκρατικής παράταξης ήταν η Αποστασία. Αφ ενός απέκοψε από την Ένωση Κέντρου εκείνους που αποτελούσαν τροχοπέδη υιοθέτησης της πολιτικής που ο ίδιος εισηγούνταν και αφετέρου διαμόρφωσε συνθήκες που ευνόησαν ιδιαιτέρως τον πολιτικό λόγο του, που συμπυκνώθηκε στο σύνθημα “Η Ελλάδα στους Έλληνες”,. Η πρόσκληση αγωνιστικής αντιπαράθεσης με το “κατεστημένο”, είχε σαν αποτέλεσμα την ευρεία επιρροή του στο χώρο της νεολαίας, που πρωτοστατούσε στις καθημερινές κινητοποιήσεις εκείνη την περίοδο.

Η ΧΟΥΝΤΑ

Η δικτατορία μπορεί να ανέκοψε την πορεία του Α. Παπανδρέου, διαμόρφωσε όμως τους όρους που εν τελεί ανέδειξαν το μύθο του. Η διεθνής κινητοποίηση για την απελευθέρωση του και η αντιδικτατορική του δραστηριότητα που ακολούθησε, του προσέδωσαν ένα νέο αγωνιστικό φωτοστέφανο. Η ίδρυση του ΠΑΚ το 1968 δεν ήταν απλώς η συγκρότηση μιας αντιστασιακής οργάνωσης, αλλά το πρόπλασμα ενός μελλοντικού πολιτικού φορέα. Ήλθε σε επαφή με όλα τα επαναστατικά ρεύματα της εποχής, αποκτώντας χαρακτηριστικά, που ήταν έκδηλα ακόμη και μετά την πτώση της δικτατορίας και την αποκατάσταση της Δημοκρατίας, όπως ο ακραιφνής αντιαμερικανισμός.

Η ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΕΥΣΗ

Η καθυστερημένη άφιξη του, η απουσία του από την κυβέρνηση Εθνικής Ενότητα και η ίδρυση του ΠΑΣΟΚ στις 3 Σεπτεμβρίου 1974, έμελλε να αλλάξου τη φορά των πραγμάτων στην Ελλάδα. Κανείς δεν γνωρίζει ποια τύχη θα είχε το ΠΑΣΟΚ, αν ο Α. Παπανδρέου δεν έβαζε την προσωπική σφραγίδα του, έστω και αν αυτό είχε σαν συνέπεια να εισέλθει σε μια περίοδο τριγμών με συνεχείς διαγραφές. Στο τέλος υπεβλήθη ως ο αδιαμφισβήτητος ηγέτης του. Όλα τα στελέχη της “ Δημοκρατικής Άμυνας”, αλλά και στελέχη του ΠΑΚ που κυρίως είχαν δράσει στο εξωτερικό, βρέθηκαν, εκτός του ΠΑΣΟΚ. Τον Ιούλιο του 1977 η Συνδιάσκεψη του ΠΑΣΟΚ επιβεβαίωσε την κυριαρχία του και οι βουλευτικές εκλογές λίγους μήνες αργότερα έβαλαν στην τροχιά της εξουσίας. Ένα κόμμα που ο Κ. Καραμανλής αποκαλούν «Αριστερά τη Αριστεράς».

Η ΝΙΚΗ

Το 1981 ήταν η χρονιά του Α. Παπανδρέου. Το 48% έδωσε στο ΠΑΣΟΚ 173 βουλευτές και τον ανέδειξε πανίσχυρο πρωθυπουργό, απέναντι σε μια αδύναμη Ν.Δ. – της οποίας ο ιδρυτής βρισκόταν ήδη στο ανώτατο αξίωμα- και μια Αριστερά που είχε αιμορραγήσει προς το ΠΑΣΟΚ. Με την κεκτημένη ταχύτητα εκείνης της νίκης προέβη σε σημαντικές τομές που άλλαξαν άρδην το κοινωνικό κλίμα και το πολιτικό σκηνικό, στο εσωτερικό και αναπροσανατόλισαν την εξωτερική πολιτική της χώρας.

Δεν δυσκολεύθηκε να κερδίσει και τις εκλογές του 1985 απέναντι σε έναν παλαιό του αντίπαλο: τον κ. Κ. Μητσοτάκη που είχε διαγράψει τη δική του διαδρομή από την εποχή της σύγκρουσης τους στην Αποστασία και ηγείτο πλέον της Ν.Δ.. Κορυφαία στιγμή του Α. Παπανδρέου ήταν «ο Μάρτης του 1987» όταν έφτασε –μπλοφάροντας ή όχι- στα πρόθυρα του πολέμου με την Τουρκία για να αποτρέψει την έξοδο του ερευνητικού σκάφους «Σισμίκ», δέκα χρόνια από τότε που σε μια ανάλογη περίπτωση είχε πει στον Κ. Καραμανλή: «Βυθίσατε το «Χόρα».

ΤΟ ΧΕΡΦΙΛΝΤ

Ο Α. Παπανδρέου εισήλθε σε χειρουργείο έχοντας ανοικτά θέματα που – εφόσον κέρδιζε τη μάχη της ζωής- θα έπρεπε να αντιμετωπίσει σε πολύ δύσκολες συνθήκες. Όταν μεταφέρθηκε στο Λονδίνο επειγόντως για να υποβληθεί σε εγχείρηση καρδιάς το πανελλήνιο είχε στραμμένη την προσοχή του στο “ σκάνδαλο Κοσκωτά” που συγκλόνιζε τη χώρα και την ιδιωτική ζωή του που έφερε στο προσκήνιο τη Δήμητρα Λιάνη, αλλά και ένα άλλο πρόσωπο: την Αιμιλία Νιμπλουμ, το πέμπτο παιδί του, από έναν δεσμό στη Σουηδία την περίοδο της δικτατορίας. Το είχε ήδη αναγνωρίσει, αλλά δεν γνώριζε κανείς την ύπαρξη του- παρότι είχε έλθει μια φορά στην Ελλάδα το 1986- και σήμερα εισπράττει τη μισή σύνταξη του, προς μεγάλη δυσαρέσκεια της τρίτης συζύγου του. Ο Α. Παπανδρέου εισέπραξε στις εκλογές του 1989 και του 1990 το κόστος και στις 8 Απριλίου 1990 έγινε το τελευταίο που θα επιθυμούσε: ο Κ. Μητσοτάκης ανεδείχθη πρωθυπουργός.

ΤΟ ΕΙΔΙΚΟ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟ

Το Ανώτατο Ειδικό Δικαστήριο, είχε από όλα εκτός από το επιδιωκόμενο από πολλές πλευρές: τον Α. Παπανδρέου στο εδώλιο. Επέμενε εξ αρχής ότι “δεν τον αφορά” η δίκη και έπαιξε, όπως ήξερε το ρόλο του αρχηγού της αξιωματικής αντιπολίτευσης, έχοντας κλείσει εν τω μεταξύ με τον τρίτο γάμο του το πρόβλημα της ιδιωτικής του ζωής. Η απόφαση του Δικαστηρίου τον Ιανουάριο και οι συμπληρωματικές εκλογές του 1992 τον έβαλαν εκ νέου στην τροχιά της εξουσίας. Και ανέκοψαν -έστω προσωρινά- την εσωκομματική αμφισβήτηση, από τη στιγμή που κατέστη σαφές ότι θα ήταν ο νικητής της επόμενης εκλογικής αναμέτρησης.

Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ

Τον Οκτώβριο του 1993 ο πολιτικός ηγέτης που μόλις τέσσερα χρόνια νωρίτερα λοιδορήθηκε ως «μοιχός» και παραπέμφθηκε ως «κλέφτης» ήταν και πάλι ο θριαμβευτής των εκλογών. Το ΠΑΣΟΚ με 46% εξέλεξε 170 βουλευτές και σχημάτισε μια ισχυρή κυβέρνηση. Ήταν όμως σαφές ότι στο εσωτερικού του κόμματος του άρχισε να αναταράσσεται η αμφισβήτηση, εν όψει μιας περιόδου, την οποία και ο ίδιος αποκάλεσε πολλές φορές “μεταπαπανδρεϊκή εποχή”.

ΤΟ ΩΝΑΣΕΙΟ

Στις 20η Νοεμβρίου 1995 η εισαγωγή του Α. Παπανδρέου στο νοσοκομείο δεν ήταν “συνήθης” και πολύ σύντομα κατέστη σαφές ότι η εσωτερική δύναμη που τον διέκρινε, δεν θα μπορούσε να πείσει ακόμη και στενούς συνεργάτες ότι θα μπορούσε πλέον να ασκήσει καθήκοντα πρωθυπουργού. Χρειάσθηκαν 57 ημέρες αδιάκοπης μάχης με το μοιραίο και η δημιουργία ενός πρωτοφανούς κλίματος πιέσεων, μέχρι να βγει από την ενεργό πολιτική, ο άνθρωπος που την υπηρέτησε με πάθος. Στις 15 Ιανουαρίου 1996, ακριβώς 35 χρόνια από την ημέρα που η πτήση της Ολυμπιακής Αεροπορίας από τη Βοστόνη, τον έφερε στο αεροδρόμιο του Ελληνικού έβαλε την υπογραφή του στο κείμενο της παραίτησης του.

ΤΟ ΤΕΛΟΣ

Ύστερα από 123 μέρες νοσηλείας ο Α. Παπανδρέου θα βγει ζωντανός από το Ωνάσειο, αλλά ο καταπονημένος οργανισμός του δεν θα αντέξει περισσότερο από τρεις μήνες. Στις 23 Ιουνίου 1996 άφησε την τελευταία πνοή του. Ίσως η τελευταία φράση που του ταίριαζε εκείνη τη στιγμή θα ήταν “τα βαρέθηκα όλα” και ίσως η πιο συγκλονιστική συγκέντρωση που έγινε για λογαριασμό του ήταν αυτή που δεν είδε ποτέ: το τριήμερο προσκύνημα στην κηδεία του.

  • Απόσπασμα από το βιβλίο « Το Μυθιστόρημα του ΠΑΣΟΚ» – Εκδόσεις Καστανιώτη.