Πώς φτάσαμε στο Σύνταγμα της Τροιζήνας

Η ομιλία του ΠτΔ Προκόπη Παυλόπουλου

Η ανακήρυξή μου, ως Επίτιμου Δημότη του Δήμου Ερμιονίδας, αφορά όχι το πρόσωπό μου αλλά τον θεσμό του Προέδρου της Δημοκρατίας και συνοδεύεται, αυτονοήτως, από το χρέος μου να διδάσκομαι κατά την άσκηση των καθηκόντων μου από τη λαμπρή ιστορία του Δήμου Ερμιονίδας, ιστορία αρρήκτως συνδεδεμένη με την πορεία του αγώνα της Εθνεγερσίας του 1821 και, κυρίως, με την συνταγματική θωράκιση του υπό διαμόρφωση Ελληνικού Κράτους. Την αλήθεια της διαπίστωσης αυτής τεκμηριώνει, αμαχήτως, το γεγονός ότι ο εορτασμός είναι αφιερωμένος στην 190η Επέτειο της Γ΄ Εθνοσυνέλευσης του 1827.

Στο πλαίσιο της συνταγματικής μας ιστορίας το τμήμα εκείνο της Γ΄ Εθνοσυνέλευσης, το οποίο συνήλθε το 1827 στην Ερμιόνη, έχει βαρύνουσα σημασία για τον εξής, πρωτίστως, λόγο: Σε αντίθεση προς την Α΄ Εθνοσυνέλευση που συνήλθε στην Πιάδα κοντά στην Αρχαία Επίδαυρο στις 20 Δεκεμβρίου 1821- καθώς και προς την Β΄ Εθνοσυνέλευση που συνήλθε στο Άστρος στις 29 Μαρτίου 1823- οι οποίες κατέληξαν, αντιστοίχως, στην ψήφιση των δύο πρώτων «προσωρινών» Συνταγμάτων της Επιδαύρου και του Άστρους, η Γ΄ Εθνοσυνέλευση είχε δρομολογηθεί προκειμένου να καταλήξει στο πρώτο «οριστικό» Σύνταγμα της Ελλάδας, ήτοι στο μετέπειτα Σύνταγμα της Τροιζήνας. Σύνταγμα το οποίο ψηφίσθηκε, εν τέλει, την 1η Μαΐου 1827.

Α. Ήδη από την 18η Απριλίου 1823, η Β΄ Εθνοσυνέλευση είχε προαναγγείλει την Γ΄ Εθνοσυνέλευση. Και τούτο διότι τότε αποφασίσθηκε «να προσδιορισθή Εθνική Συνέλευσις εις ανάκρισιν του Πολιτεύματος μετά διετίαν». Κατ΄ εφαρμογή της ως άνω απόφασης, η Γ΄ Εθνοσυνέλευση συγκλήθηκε για την 25η Σεπτεμβρίου 1825. Όμως, μετά από πολλές καθυστερήσεις εξαιτίας της κακής τροπής του Αγώνα της Εθνεγερσίας, η Γ΄ Εθνοσυνέλευση συνήλθε στις 6 Απριλίου 1826 στην Πιάδα.

Β. Τον Αύγουστο του 1826 η Γ΄ Εθνοσυνέλευση διασπάσθηκε, λόγω της ανοιχτής αντιπαράθεσης μεταξύ «αγγλόφιλων» και «γαλλόφιλων». Και η μεν «αγγλόφιλη» τάση του συνήλθε στην Αίγινα, ενώ η «γαλλόφιλη» -στην οποία προστέθηκε η νεοσύστατη «ρωσόφιλη» τάση- συνήλθε στην Ερμιόνη.

1. Η αφορμή της διάσπασης ήταν η εξής: Οι Πληρεξούσιοι που συγκεντρώθηκαν στην Αίγινα υποστήριζαν ότι μόνον η Επιτροπή της Εθνοσυνέλευσης -την οποία είχε συγκροτήσει η Εθνοσυνέλευση της Επιδαύρου προκειμένου, μεταξύ άλλων, «να συγκαλέση εις Εθνικήν Συνέλευσιν τους Πληρεξουσίους» (Ψήφισμα Ε΄ της 12.4.1826)- είχε το δικαίωμα όχι μόνο να προσδιορίσει τον τόπο της νέας Εθνοσυνέλευσης, αλλά και να προσκαλέσει εκείνους μόνο τους Πληρεξουσίους που είχαν συγκροτήσει την Γ΄ Εθνοσυνέλευση της Επιδαύρου «ως συνέχειαν εκείνης λογιζομένην». Οι Πληρεξούσιοι στην Ερμιόνη, αντιθέτως, υποστήριξαν ότι: «Η απόφασις της εν Επιδαύρω Εθνοσυνελεύσεως δεν εστηρίζετο ούτε εις το νόμιμο ούτε εις το δίκαιον και ότι δια τούτον τον λόγον η Συνέλευσις έπρεπε να συγκροτηθή όπου η πλειονοψηφία ήθελεν αποφασίσει, και υπό πληρεξουσίων εκ νέου εκλελεγμένων». Τελικώς, μετά από πολλές διαμεσολαβητικές προσπάθειες του Άγγλου πρεσβευτή στην Κωνσταντινούπολη Στράτφορντ Κάνινγκ -πρώτου εξαδέρφου του Τζωρτζ Κάνινγκ- αλλά και Ελλήνων πολιτικών και οπλαρχηγών αποφασίσθηκε από κοινού, στις 17.3.1827, η Εθνοσυνέλευση να συνέλθει στην Τροιζήνα. Αξίζει, συναφώς, να αναγνωσθεί η επιστολή του Γ. Καραϊσκάκη, με την οποία, επιδεικνύοντας ομοψυχία και συναίνεση, προέτρεψε να συνέλθει η Εθνοσυνέλευση σε τρίτο μέρος, προτείνοντας την Αίγινα ή την Σαλαμίνα. Γράφει, λοιπόν, ο μεγάλος Ρουμελιώτης στρατηγός: «Με απορίαν μας μεγάλην βλέπομεν την αναβολήν της συγκροτήσεως της Εθνοσυνελεύσεως, και ότι μέχρι τούδε λογοτριβείτε περί τόπου, γινόμενοι εις δύο κόμματα οι πληρεξούσιοι του Έθνους, οι μέν εις Αίγιναν οι δε εις Ερμιόνην. [!] δυσαρεστούμεθα βλέποντες αυτά τα δύο κόμματα να διαφέρωνται πρώτον περί του τόπου. Ο τόπος, αδελφοί, δεν είναι οπού να εκτελή τα καλά και συμφέροντα του Έθνους, αλλά τα καλά και απαθή αισθήματα των υποκειμένων και η ομόνοια και αδελφοσύνη από τα οποία κρέμαται η σωτηρία όλων μας, και είμεθα όλοι αδελφοί και εν Έθνος. Ας λείψη το Πελοποννήσιοι, Νησιώται και Ρουμελιώται, αλλά όλοι να νομιζώμεθα εν ως και είμεθα» (βλ. Πρακτικά της 9ης Προκαταρκτικής Συνεδρίασης της 31.1.1827 της Εθνοσυνέλευσης της Ερμιόνης).

2. Η Γ΄ Εθνοσυνέλευση της Ερμιόνης πραγματοποίησε δέκα προκαταρκτικές συνεδριάσεις, από 18 Ιανουαρίου του 1827 ως τις 10 Φεβρουαρίου, και δεκαεπτά τακτικές, που άρχισαν στις 11 Φεβρουαρίου και τέλειωσαν στις 17 Μαρτίου του ίδιου χρόνου. Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει η από 11.2.1827 Διακήρυξη της 1ης τακτικής Συνεδρίασης της Εθνοσυνέλευσης, την οποίαν υπογράφει ο Πρόεδρός της Γ. Σισίνης. Και τούτο διότι ανιχνεύεται σε αυτή «μια απήχησις των ημερών» (όπως θα έλεγε και ο μεγάλος Αλεξανδρινός) των Ηθικών Νικομαχείων και των Πολιτικών του Αριστοτέλους: «Χωρίς αρετής δεν είναι δυνατόν να υπάρξουν αι Πολιτείαι. Αλλ η αρετή γεννάται από την καλήν Νομοθεσίαν. Και επειδή δι αυτής οι πολίται γινόμενοι ενάρετοι τείνουσιν εις τον προς ον όρον της Πολιτικής Κοινωνίας, είτουν εις την ευδαιμονίαν των, η Συνέλευσις αύτη επαναλαβούσα τας εργασίας της έχει κύριον σκοπόν να τελειοποιήση καθ όσον δύναται το Πολίτευμα του Έθνους [!]». Περαιτέρω, αξίζει να επισημανθεί ότι κατά τις εργασίες της 13ης Συνεδρίασης της Εθνοσυνέλευσης αποφασίσθηκε η βάση του Ελληνικού πολιτεύματος να είναι Κοινοβουλευτική.

3. Ωστόσο, τις εργασίες της Εθνοσυνέλευσης στην Ερμιόνη επισκίασε και απασχόλησε η πολιορκία της Ακρόπολης των Αθηνών. Για τα γεγονότα της πολιορκίας φρόντισε η εδρεύουσα στην Αίγινα Διοικητική Επιτροπή της Ελλάδας, με πρόεδρο τον Ανδρέα Ζαΐμη, να ενημερώνει τους Πληρεξουσίους στην Ερμιόνη, συνοδεύοντας τις επιστολές της με την αλληλογραφία που είχε με τους πολιορκημένους και παρακινώντας τους να προτρέψουν τους οπλαρχηγούς στην Ερμιόνη να εκστρατεύσουν στην Αθήνα (βλ. Πρακτικά της τελευταίας Προκαταρκτικής Συνεδρίασης της 10.2.1827). Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει η από 7.2.1827 επιστολή της Εθνοσυνέλευσης προς τους πολιορκημένους της Ακρόπολης των Αθηνών. Και τούτο διότι η επιστολή αυτή σκοπό είχε, μεταξύ άλλων, να αναδείξει την αδιάκοπη πορεία της συνέχειας του Ελληνικού Έθνους. Στην επιστολή αυτή αναφέρονται τα εξής: «Η Συνέλευσις, άμα επαναλαβούσα τας εργασίας της, ευθύς έστρεψεν την προσοχήν της εις την διάσωσιν του φρουρίου των Αθηνών, το οποίο Σεις υπερασπίζεσθε. Η θέσις αύτη είναι και θεωρείται ο προμαχών της Ελλάδος ένδοξος δια τας αρετάς των αθανάτων προγόνων μας, δοξάζεται τώρα και πάλιν, και κάμνει νέαν εποχήν δια της γενναίας και ηρωικής υπεράσπισεώς Σας. Και Σεις, ενώνοντες τα αίματά Σας με τη στάκτην των Θεμιστοκλέων, των Κιμώνων, των Μιλτιαδών, των Αλκιβιαδών, των Αριστειδών, των Περικλέων, παραδίδετε τα όνοματά Σας εις την αθανασίαν, είς τον θαυμασμόν των αιώνων και εις τα ευλογίας των γενεών. Και ενώ η Πατρίς θεωρεί ευγνωμόνως τους αγώνας Σας, η Συνέλευσις φροντίζει δια την σωτηρίαν και υπεράσπισιν και ασφάλειάν Σας και του Φρουρίου» (βλ. Πρακτικά της Α’ τακτικής Συνεδρίασης της Γ΄ Εθνικής Συνέλευσης στις 11.2.1827). Συγκλονιστική είναι και η από 17.2.1827 επιστολή των αγωνιστών του φρουρίου της Ακρόπολης: «Με μεγάλην οικονομίαν και στενοχωρίαν υποφέραμε έως την σήμερον, Μητέρα, αδέλφια, υστερηθήκαμεν από όλα, μόνο ένα σιτάρι ξηρόν μας έμεινεν. Ούτε μύλος γερός μας έμεινε να αλέσωμεν ούτε ξύλα να ψήσωμεν, όσα σπήτια και καλύβες οπού είχαμε και εκαθόμαστε μέσα, και αυτά τα χαλάσαμεν και τα εκάψαμεν δια το ψωμί. Τώρα αδέλφια εμείναμεν όλοι εις τα ανοικτά λαβωμένοι και άρρωστοι και επίλοιποι. Οι άρρωστοι αποθαίνουν αδίκως με το να μη έχουν τα αναγκαία τους, σχεδόν τίποτε, τόσον και λαβωμένοι δεν έχουν ούτε αλοιφή ούτε ξαντό ούτε δεσίματα, αλλά βρωμίζουν και αποθαίνουν. Το λοιπόν αδελφοί, ημείς οι ολίγοι γεροί οπού μείναμεν εις τι να παραστεκόμαστε; Εις τους αρρώστους; Εις τους πληγωμένους; Ή εις το τουφέκι; [!] χανόμεθα αδέλφια» (βλ. Πρακτικά 8ης Συνεδρίασης στις 24.2.1827). Τελικώς, σε μία από τις πιο κρίσιμες στιγμές της Εθνοσυνέλευσης της Ερμιόνης, λήφθηκε η απόφαση, στην 2η Συνεδρίαση της 14.2.1827, για την αποστολή εκστρατευτικού σώματος 4.500 χιλιάδων ανδρών στην Αθήνα υπό την ηγεσία του Ιωάννη Θ. Κολοκοτρώνη, προκειμένου να συνδράμει τους πολιορκημένους.

4. Στις κρίσιμες αυτές στιγμές οι εργασίες της Γ΄ Εθνοσυνέλευσης στην Ερμιόνη ολοκληρώθηκαν στις 17 Μαρτίου 1827 και οι Πληρεξούσιοι, με πνεύμα πραγματικής εθνικής συμφιλίωσης, συνήλθαν στην Τροιζήνα, όπου την 1η Μαΐου 1827 ψηφίσθηκε το οριστικό «Πολιτικόν Σύνταγμα της Ελλάδος». Η αισιοδοξία που άρχισε να ξαναγεννιέται μετά τα τραγικά γεγονότα της πολιορκίας της Ακρόπολης των Αθηνών και τις διχαστικές τάσεις, οι οποίες είχαν επικρατήσει το προηγούμενο διάστημα, πέρασε στους στίχους που τραγουδιούνταν σε όλη την επαναστατημένη Ελλάδα: «Στην Αιγίνη δε θα γίνει./Στην Ερμιόνη δεν τελειώνει./Στο Δαμαλά [Τροιζήνα] πάει καλά./Εκεί θα τελειωθεί/και η Ελλάδα θα σωθεί» (Ιωάννου Ηρ. Μάλλωση, Η εν Ερμιόνη Γ Εθνοσυνέλευσις, Αθήναι 1930, σ. 18).

Το Σύνταγμα της Τροιζήνας κατά γενική ομολογία και ανεξάρτητα από τις μετέπειτα «περιπέτειες» της εφαρμογής του λόγω της αρνητικής συγκυρίας που διαμορφώθηκε- θεωρείται ως ένα από τα αρτιότερα, κυρίως από πλευράς θεσμικών χαρακτηριστικών, Συντάγματα της Ελλάδας. Παραλλήλως, ήταν το Σύνταγμα αυτό που άνοιξε τον δρόμο για την εκλογή του Ιωάννη Καποδίστρια ως πρώτου Κυβερνήτη του νεοσύστατου Ελληνικού Κράτους. Και τούτο διότι το Σύνταγμα της Τροιζήνας προέβλεπε δίχως όμως να προσδιορίζει τον τρόπο εκλογής του, παραπέμποντας απλώς σε ειδικό εκτελεστικό νόμο- ως επικεφαλής της εκτελεστικής εξουσίας, με ενισχυμένες εξουσίες, μονοπρόσωπο όργανο, τον «Κυβερνήτη», του οποίου η θητεία οριζόταν επταετής. Από τις μεγάλες καινοτομίες του Συντάγματος της Τροιζήνας επισημαίνονται, ενδεικτικώς, οι ακόλουθες:

Α. Πρώτον, η καθιέρωση της αρχής της λαϊκής κυριαρχίας, μέσα από τις διατάξεις του άρθρου 5, και μάλιστα με πρωτοποριακή διατύπωση, της οποίας τα βασικά χαρακτηριστικά διατηρούνται ακόμη και στο ισχύον σήμερα Σύνταγμα του 1975.

Β. Δεύτερον, η θέσπιση της αρχής της διάκρισης των εξουσιών, υπό όρους που απέτρεπαν την «παντοδυναμία» οιασδήποτε εξ αυτών, και κυρίως της εκτελεστικής, δηλαδή του Κυβερνήτη.

1. Θα μπορούσε κανείς να ισχυρισθεί βασίμως ότι στο σημείο τούτο το Σύνταγμα της Τροιζήνας, εμφανώς επηρεασμένο από το Αμερικανικό Σύνταγμα του 1787, υιοθετούσε την θεμελιώδη αρχή της λειτουργίας του Πολιτεύματος μέσω των εγγυήσεων κατάλληλων «θεσμικών αντιβάρων» («checks and balances»).

2. Προς την ίδια κατεύθυνση πρέπει να επισημανθεί ότι το Σύνταγμα της Τροιζήνας, καθιερώνοντας τον κανόνα πως κάθε βουλευτής είχε «το δικαίωμα να ζητή και να λαμβάνη τας αναγκαίας πληροφορίας από τας γραμματείας περί παντός πράγματος συζητουμένου εις την Βουλή», έθετε τις πρώιμες βάσεις του κοινοβουλευτικού ελέγχου και, εν τέλει, της κοινοβουλευτικής ευθύνης των μελών της εκτελεστικής εξουσίας.

3. Τέλος, η εντυπωσιακά επαρκής, για τα δεδομένα της εποχής, κατοχύρωση των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, τα οποία θωράκιζε έτι περαιτέρω η για πρώτη φορά καθιέρωση της αρχής της απαγόρευσης της αναδρομικότητας του νόμου. Κατά τα λοιπά και πιο συγκεκριμένα- το Σύνταγμα της Τροιζήνας έδωσε ιδιαίτερη έμφαση στις εγγυήσεις της αρχής της ισότητας, υφ όλες τις σύγχρονες εκφάνσεις με έμφαση σε εκείνη της αναλογικής ισότητας, της ελευθερίας του τύπου, της ελευθερίας της εκπαίδευσης και του απαραβίαστου της ιδιοκτησίας. Αξίζει εδώ να τονισθεί ότι το Σύνταγμα της Τροιζήνας, αναγνωρίζοντας με εντυπωσιακή οξυδέρκεια την κοινωνική πτυχή του δικαιώματος στην ιδιοκτησία, θέσπισε, επίσης πρώτη φορά, διατάξεις περί απαλλοτρίωσης.

Με αυτές τις σκέψεις σας ευχαριστώ για την μεγάλη τιμή που μου επιδαψιλεύετε ανακηρύσσοντάς με Επίτιμο Δημότη σας. Κυρίως όμως σας ευχαριστώ γιατί, μέσω αυτής της τιμής και των αντίστοιχων μηνυμάτων των πληρεξούσιων της Γ΄ Εθνοσυνέλευσης οι οποίοι συνήλθαν στην Ερμιόνη, μου δίνετε την ευκαιρία να αναδείξω, για μιαν ακόμη φορά, το δικό μου χρέος, σε συνάρτηση βεβαίως και με το χρέος που αναλογεί σε όλες τις δημοκρατικές Πολιτικές Δυνάμεις της Χώρας μας. Και το χρέος τούτο συμπυκνώνεται στα εξής:

Πριν απ΄ όλα η Ιστορία του Έθνους μας και του Λαού μας έχει καταδείξει ότι τα μεγάλα και τα σημαντικά τα έχουμε επιτύχει ενωμένοι, ενώ κάθε διχασμός επέφερε επώδυνα πλήγματα ακόμη και στον Εθνικό μας Κορμό. Έτσι και τώρα έχουμε χρέος, βεβαίως με σεβασμό στην ιδεολογική και πολιτική ιδιαιτερότητα καθεμιάς των δημοκρατικών Πολιτικών Δυνάμεων, να πορευθούμε ενωμένοι για να αντιμετωπίσουμε την βαθιά κρίση που μαστίζει τον Τόπο μας και τον Λαό μας.

Την πορεία μας αυτή προσδιορίζει η αταλάντευτη προσήλωσή μας στον ευρωπαϊκό μας δρόμο, δοθέντος ότι ο δρόμος αυτός μας οδηγεί ασφαλώς στην υπεράσπιση της Πατρίδας αλλά και του όλου Ευρωπαϊκού Οικοδομήματος, άρα και του αντίστοιχου Ευρωπαϊκού Ιδεώδους, του οποίου οι ρίζες είναι, κατά γενική πλέον ομολογία, ελληνικές. Και μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο θέλω, καταλήγοντας, να τονίσω τούτο: Ο καλλίτερος τρόπος για να τιμήσουμε τα 60 χρόνια από την αφετηρία της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ιδίως με την ευκαιρία της εμβληματικής Συνόδου Κορυφής της Ρώμης, την 25η Μαρτίου, είναι να θωρακίσουμε την ενότητά της. Και δεν αρκεί να μείνουμε σε διακηρύξεις. Γιατί ταχύτητες στην ενότητα δεν υπάρχουν.

Τούτη την κρίσιμη ώρα η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει ανάγκη από πραγματική βούληση και γενναίες αποφάσεις υπεράσπισης του μέλλοντός της. Σ΄ αυτό τον δρόμο και προς αυτή την κατεύθυνση η Ελλάδα μπορεί και πρέπει να πρωτοστατήσει. Και θα πρωτοστατήσει.

 

*Σημεία Αντιφώνησης του ΠτΔ κ. Προκοπίου Παυλόπουλου κατά την ανακήρυξή του σε επίτιμο Δημότη του Δήμου Ερμιονίδας.