Του Σπύρου Δανέλλη
Η Διακήρυξη της 3ης Σεπτέμβρη του 1974 αποτελεί αναμφίβολα ένα ιστορικό ριζοσπαστικό κείμενο, ένα πολιτικό μανιφέστο των αρχών και των αξιών της Αριστεράς της εποχής. Αρχές και αξίες που για πρώτη φορά μπαίνουν ως αιτήματα στον πολιτικό διάλογο από ένα μη κομμουνιστογενές κόμμα.
Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι οι όποιοι μαξιμαλισμοί της, που στον σημερινό αναγνώστη μπορεί να φαντάζουν ιδεολογικά και γλωσσικά ξεπερασμένοι, εμφορούνται από τη μεταχουντική ευφορία που διένυε η χώρα αλλά και από τις σχετικά πρόσφατες ιδέες του Μάη του ’68. Ο έντονος αντιαμερικανισμός που διαπνέει το κείμενο είναι εξηγήσιμος από το ίδιο ιστορικό πλαίσιο. Πέραν της «αμερικανοκίνητης» χούντας, οι ΗΠΑ της εποχής, στο πλαίσιο του Ψυχρού Πολέμου και των ακραίων ανταγωνισμών με το αντίπαλο δέος, δεν δίσταζαν συχνά να παρεμβαίνουν σε χώρες της περιφέρειας που φαινόταν να απειλούν να αποσχιστούν από τη δυτική σφαίρα επιρροής.
Σε αυτό ακριβώς το πλαίσιο, η Διακήρυξη όριζε τέσσερις βασικούς και αλληλένδετους στόχους, που ήταν η Εθνική Ανεξαρτησία, η Λαϊκή Κυριαρχία, η Κοινωνική Απελευθέρωση και η Δημοκρατική Διαδικασία. Αλλά και ευρύτερα, για πρώτη φορά φέρνει εξαιρετικά προωθημένες έννοιες στην πολιτική συζήτηση, έννοιες που έχουν να κάνουν με την κοινωνική δικαιοσύνη, την ισότητα, την ισονομία αλλά και τον διαχωρισμό κράτους – Εκκλησίας.
Η Διακήρυξη της 3ης Σεπτέμβρη θα μπορούσε να πει κανείς πως συνιστά το θεωρητικό «σημείο μηδέν» έναρξης της Μεταπολίτευσης. Μιας περιόδου που αποτελεί μια πολύπλευρη, πολυεπίπεδη και εντελώς πρωτόγνωρη για τα δεδομένα της ελληνικής Ιστορίας κατάσταση, κατά την οποία η ελληνική κοινωνία, η οικονομία, οι πολιτικές και οι κρατικές δομές, ο ίδιος ο τρόπος με τον οποίο ο μέσος Ελληνας και η μέση Ελληνίδα αντιλαμβάνονταν τον εαυτό τους άλλαξαν ριζικά και, ευτυχώς μάλλον, αμετάκλητα.
Ομως όλα αυτά τα υπερβατικά για τον συστημικό πολιτικό χώρο του Κέντρου αποδείχτηκαν μάλλον πολύ ριζοσπαστικά για να υλοποιηθούν. Οι πραγματικότητες που διαμορφώνει η δεκαετία του ’80 με την οκταετή παραμονή του κυβερνητικού «ανδρεϊκού» ΠΑΣΟΚ στην εξουσία μετατρέπουν τη Διακήρυξη σε χαμένη ευκαιρία.
Μετά την ευφορία της 3ης Σεπτέμβρη έρχεται η απογοητευτική πραγματικότητα που μας προσγειώνει. Το έντονο άρωμα ποπουλισμού υπερισχύει των αιτημάτων της κι αυτά που φάνταζαν ως προτάσεις για τη λύση των παραλυτικών παθογενειών της πολιτικής ζωής του τόπου επανέρχονται. Κυρίαρχος και αυτή τη φορά ο πελατειασμός και η χρησιμοποίηση του κράτους ως λαφύρου, ακριβώς, δηλαδή, αυτά τα δεινά που μας κυνηγούν από την εθνική παλιγγενεσία.
Αυτή τη φορά, μάλιστα, διατρανώνονται στο όνομα της ισονομίας και της κοινωνικής δικαιοσύνης και φτιασιδώνονται πίσω από τη λογική ότι το δίκαιο επιτάσσει την ένταξη των ηττημένων του Εμφυλίου στο κράτος. Ο «ανδρεϊκός ποπουλισμός», με πρόσχημα τους «αόρατους» πολίτες της προηγούμενης περιόδου, επαναφέρει την πρότερη κατάσταση με άλλα πρόσωπα. Κι αυτό, φυσικά, δεν αποτελεί τίποτε άλλο από μια εκτροπή των ίδιων των προταγμάτων της Διακήρυξης.
Σήμερα μπορούμε ίσως να χαρακτηρίσουμε τη Διακήρυξη της 3ης του Σεπτέμβρη ως ένα κείμενο «χαμένης ευκαιρίας», καθώς πολλά από τα τότε αιτήματα παραμένουν ακόμη επίκαιρα, ζωντανά και αδικαίωτα. Η πρόσφατη κρίση της χώρας αποδεικνύει ότι οι διαχρονικές παθογένειες, δυστυχώς, δεν εξέλιπαν και μας κατατρέχουν ακόμη. Σήμερα, που βγαίνουμε από τα μνημόνια, πολλά από τα προτάγματα της 3ης του Σεπτέμβρη παραμένουν λίγο πολύ επίκαιρα.
Στη μεταμνημονιακή εποχή απαιτείται οι προοδευτικές δυνάμεις να συνεννοηθούν για κομβικά ζητήματα. Η πλήρης ανάκτηση της εθνικής αξιοπρέπειας και αυτοπεποίθησης, η εκ νέου ρύθμιση των εργασιακών σχέσεων, η προστασία της σταθερότητας στη Μεσόγειο και στα Βαλκάνια, ο μετασχηματισμός του κοινωνικού κράτους αλλά και του παραγωγικού μοντέλου με την ενσωμάτωση των νέων τεχνολογιών, οι σχέσεις κράτους – Εκκλησίας είναι προτάγματα που μπορούν να ενσωματωθούν και να αποτελέσουν τη βάση για μια νέα προοδευτική Διακήρυξη, στην οποία θα συμμετέχουν όλες ανεξαιρέτως οι προοδευτικές δυνάμεις, μακριά από πικρίες και πολιτικούς τακτικισμούς.
