Του Νίκου Λακόπουλου
«Ευχαρίστως αγγέλω υμίν ότι σήμερον μετά μεσημβρίαν εις την Μεγάλην αίθουσαν του Πανεπιστημίου της Λωζάνης υπεγράφη η Συνθήκη της Ειρήνης ….μετά την Μικρασιατικήν Καταστροφήν. Δεν σημαίνει ατυχώς ελληνικόν θρίαμβον».
Το τηλεγράφημα του Ελευθερίου Βενιζέλου στις 25 Ιουλίου 1923 στον τότε πρωθυπουργό Στυλ. Γονατά και τον αρχηγό της Επανάστασης Νικ. Πλαστήρα δεν θριαμβολογεί γι’ αυτή την συνθήκη που ξαφνικά έρχεται στην επικαιρότητα με τον Τούρκο Πρόεδρο να ζητά να «επικαιροποιηθεί».
Ο λόγος τη ατυχίας είναι πως ο Βενιζέλος- που δεν είναι πρωθυπουργός αλλά εκπροσωπεί την Βασιλικήν Κυβέρνησιν και την Επανάστασιν- μετά από ένα εμφύλιο, μια καταστροφή και μια επανάσταση- κι αφού έχει χάσει τις εκλογές- είναι ότι με την συνθήκη αυτή η Ελλάδα έχει χάσει τη Σμύρνη, την Ίμβρο και την Τένεδο και την Ανατολική Θράκη.
‘Αλλά η Επανάστασις δύναται να είναι υπερήφανος» λέει το τηλεγράφημα «ότι αναδιοργανώσα εθνικόν στρατόν έδωκε τα μέσα εις την αντιπροσωπείαν της να επιτύχει την συνομολόγησιν της εντίμου ειρήνης, ήτις επιτρέπει εις την Ελλάδα να επιστρέψει εις τα έργα της ειρήνης και να αφοσιωθεί εις τον έργον της εσωτερικής περισυλλογής».
Αυτή η εσωτερική περισσυλογή κρατάει ακόμα. Ο Βενιζέλος θέλει να τελειώσει ο εμφύλιος, να λυθεί το προσφυγικό, «ένα καλύτερο» μέλλον μετά από μια μεγάλη εθνική καταστροφή που δεν συνέβη επί πρωθυπουργίας του. Τρία χρόνια πριν η Συνθήκη των Σεβρών έδινε την Σμύρνη στην Ελλάδα όπως και τα Δωδεκάνησα -πλην της Ρόδου. 
Ουσιαστικά η συνθήκη όρισε τα όρια της σύγχρονης Τουρκίας, ένα μεσημέρι στην Ελβετία μετά από πολύμηνες διαπραγματεύσεις που άρχισαν τον Νοέμβρη του 1922. Η Ελλάδα είχε ηττηθεί. Κατήργησε την Συνθήκη των Σεβρών που δεν είχε γίνει αποδεκτή από την νέα κυβέρνηση της Τουρκίας που διαδέχθηκε τον Σουλτάνο.
Η «ατυχία» της Ελλάδας ήταν επίσης πώς έχασε την Ανατολική Θράκη. Η Ελλάδα υποχρεώθηκε να πληρώσει σε είδος -αφού δεν είχε λεφτά- τις πολεμικές επανορθώσεις. Ο Πατριάρχης έχασε την ιδιότητα του Εθνάρχη. Η τραγική ανταλλαγή πληθυσμών είναι ένα δράμα που αφορά σχεδόν δύο εκατομμύρια χριστιανούς Τούρκους υπήκοους- Έλληνες της Μικράς Ασίας και του Πόντου και 670.000 Έλληνες υπηκόους, αλλά μουσουλμάνους- δηλαδή Τούρκους- με κριτήριο την θρησκεία και όχι την εθνικότητα.
Ο Έρνεστ Χεμινγουέι, πολεμικός ανταποκριτής εδώ, παρακολουθεί από την Αδριανούπολη ένα ατέλειωτο σιωπηλό πλήθος να πορεύεται, χωρίς να ξέρει πού πάει. Είναι η πομπή των Ελλήνων προσφύγων – «τριάντα χιλιόμετρα με κάρα που τα σέρνουν βόδια, ταύροι και λασπωμένα βουβάλια, με εξουθενωμένους, κατάκοπους άντρες, γυναίκες και παιδιά να περπατούν στα τυφλά».
«Όλη τη μέρα τούς έβλεπα να περνούν από μπροστά μου. Κουρασμένοι, βρόμικοι, αξύριστοι, ανεμοδαρμένοι. Και γύρω τους η σιωπή της ξαφνιασμένης Θράκης. Έφευγαν. Χωρίς μπάντες, χωρίς εμβατήρια, χωρίς καν περίθαλψη! Αυτοί οι άντρες ήταν οι σημαιοφόροι της δόξας που πριν από λίγο καιρό λεγόταν Ελλάδα. Κι αυτή η εικόνα ήταν το τέλος της δεύτερης πολιορκίας της Τροίας».
Πριν την Λωζάνη
Λίγο πριν, στις 5 Νοεμβρίου 1920 ο Βενιζέλος, με τη Σμύρνη στα χέρια του, κατεβαίνει στις εκλογές ζητώντας την επιβεβαίωση του λαού που τόσες φορές τον είχε αποθεώσει. Η ήττα ήταν δεινή. Ο ίδιος δε βγήκε καν βουλευτής. Ο Κωνσταντίνος διασώζεται από μια απόπειρα δολοφονίας του στο Μιλάνο και επανέρχεται στο θρόνο. Οι σφαίρες πέφτουν σαν χαλάζι.
Το Μάρτιο του 1921, ο Κωνσταντίνος, αν και κατηγορούσε τον Βενιζέλο για τον πόλεμο, επιτίθεται στους Τούρκους στο Αφιόν Καραχισάρ. Η Ελλάδα έχει 220.000 στρατό. Η μεγαλύτερη εκστρατεία της Ελλάδας που έγινε ποτέ αρχίζει σε λίγο. Είναι η πρώτη φορά μετά τη μεγάλη πορεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου που οι Έλληνες, αντί να αμυνθούν, επιτίθενται στην ανατολή. Ο ίδιος ο βασιλιάς πάει στην Κιουτάχεια να εμψυχώσει.
Μια τρομερή αντεπίθεση του εχθρού αποκρούεται. Η Πύλη ζητά κατάπαυση των εχθροπραξιών. Όχι, η Ελλάδα δε θα υποχωρήσει έως ότου συντρίψει τελείως τον εχθρό. Ο ελληνικός στρατός βρίσκεται προς την Κωνσταντινούπολη. Κωνσταντίνος την έφτιαξε, Κωνσταντίνος την έχασε, Κωνσταντίνος θα την κερδίσει!
Στα βήματα του Μεγάλου Στρατηλάτη ο Δανός βασιλεύς των Ελλήνων τυφλώνεται από τη δόξα και προχωράει προς το Σαγγάριο. Ο ελληνικός στρατός –εννιά μεραρχίες– έχει διασχίσει την αφιλόξενη Αλμυρή Έρημο, χωρίς νερό, χωρίς παπούτσια, ρούχα, τρόφιμα, πυρομαχικά. Ηπειρωτάκια, Κρητικοί, «ξερομερίτες» και νησιώτες, μακεδονομάχοι φτάνουν σε υψόμετρο 1.400 μέτρων.
Ξαφνικά ο βασιλιάς επιστρέφει στην Αθήνα. Ο στρατός υποχωρεί. Ο βασιλιάς δεν έχει λόγο άλλης παραμονής εκεί. Η Παναγία δεν είναι πια στο πλευρό των Ελλήνων. Το Δεκαπενταύγουστο του 1922 η Τουρκία αρχίζει επίθεση σε δύο σημεία στο Αφιόν Καραχισάρ. Δέκα τουρκικές μεραρχίες σφυροκοπούν τον ελληνικό στρατό σε μέτωπο πενήντα χιλιομέτρων. Δύο στρατηγοί έχουν αιχμαλωτιστεί μαζί με τα υπολείμματα του στρατού τους.
Στις 26 Αυγούστου η πανωλεθρία είναι απόλυτη. Η κυβέρνηση αντικαθιστά πάλι τον αρχιστράτηγο Χατζηανέστη με τον Τρικούπη, χωρίς να ξέρει ότι εκείνος βρίσκεται στα χέρια των Τούρκων. Ο αρμοστής της Σμύρνης Στεργιάδης προσπαθεί να φύγει κρυφά με ένα ρουμανικό πλοίο. Τριγύρω φάνηκαν Τούρκοι «τσέτες ». Η κυβέρνηση παραιτείται. Στην Κωνσταντινούπολη οι Τούρκοι καίνε σπίτια και καταστήματα Ελλήνων. Η Σμύρνη καίγεται!
Οι Τούρκοι έχουν παραδώσει στις φλόγες την πόλη και σφάζουν γυναίκες, παιδιά, γέρους, βρέφη. Τα θύματα υπολογίζονται σε 100.000. Ο συνταγματάρχης Πλαστήρας, ο «Μαύρος Καβαλάρης », ζητά από τη Μυτιλήνη την παραίτηση του βασιλιά. Πλέοντας η Επαναστατική Επιτροπή ζητά την «εντός της βραχυτέρας δυνατής προθεσμίας αποδημίαν του Βασιλέως Κωνσταντίνου, της Βασίλισσας Σοφίας και των Βασιλοπαίδων Νικολάου και Ανδρέου, εις την αλοδαπήν».
Σε μια τελευταία κίνηση διάσωσής του ο βασιλιάς στέλνει νύχτα τον Ιωάννη Μεταξά στις φυλακές Συγγρού για να πείσει το φυλακισμένο γραμματέα του ΣΕΚΕ Γιάννη Κορδάτο να κάνουν κυβέρνηση εθνικής ενότητας! Εκείνος αρνείται – κι ας πεθάνει.
Οι έξι από τους «πρωταίτιους» της Μικρασιατικής Καταστροφής εκτελούνται ξημερώματα στο Γουδί. Ο Δημήτρης Γούναρης είχε ξεκινήσει την καριέρα του με ένα πρόγραμμα κατά της ολιγαρχίας και της διαίρεσης της κοινωνίας σε τάξεις. Μία μέρα πριν από την εκτέλεσή του με μια διαθήκη άφησε ό,τι είχε –«μετά την αφαίρεσιν των χρεών»– στο γαμπρό του, τον Κανέλλο Κανελλόπουλο, και στο δήμο Πατρέων τη βιβλιοθήκη του. Στην υπηρέτριά του την Ευφροσύνη άφησε 10.000 δραχμές.
Μετά την Λωζάνη
Η Συνθήκη της Λωζάνης προβλέπει την οριοθετική γραμμή Ελλάδας Τουρκίας στον Έβρο. Αναγνωρίζεται η κυριαρχία της Ελλάδας στα νησιά του Αιγαίου -πλην, η της Ίμβρου και της Τενέδου, η ιταλική στα Δωδεκάνησα και η αγγλική στην Κύπρο. Η Κωνσταντινούπολη θα ανήκει στην Τουρκία. Νίκη δεν την λες, αλλά είχε προηγηθεί μια ήττα. Ήταν το τέλος της Μεγάλης Ιδέας. Αν τελειώσει ο εμφύλιος και λυθεί το προσφυγικό «η Ελλάς δύναται» είπε ο Βενιζέλος» να προσβλέπει μετά εμπιστοσύνης εις ένα καλύτερον μέλλον».
Την άνοιξη του 1924 θα έρθει η «Αβασίλευτη Δημοκρατία», με πρωθυπουργό τον Παπαναστασίου, που είχε μόνο 120 από τις 397 έδρες και τη στήριξη του στρατού. Η Βουλή αφαιρεί την περιουσία και την ελληνική ιθαγένεια από τη βασιλική οικογένεια. Ο Παπαναστασίου επιδιώκει συνεργασία με το Κομμουνιστικό Κόμμα και εξασφαλίζει την υποστήριξη του Ριζοσπάστη από τον Γιάννη Κορδάτο. Η «αριστερή» πτέρυγα στην Κεντρική Επιτροπή του κόμματος είχε άλλη άποψη: «Τι βασιλεία, τι δημοκρατία. Εμείς θέλουμε τη Σοβιετική Δημοκρατία».
Ο Παπαναστασίου καθιέρωσε τη δημοτική γλώσσα, έφτιαξε συνεταιρισμούς, πολέμησε την αισχροκέρδεια, προσπάθησε να διαχωρίσει την Εκκλησία από το κράτος. Στις 20 Ιουλίου –προτού καν κλείσει τετράμηνο– παραιτείται. Η «σοσιαλιστική άνοιξη» βάφτηκε με το αίμα ενός νεκρού όταν την Πρωτομαγιά του 1924 η αστυνομία χτύπησε απαγορευμένη συγκέντρωση του ΚΚΕ στην Πλατεία Θεάτρου. Η πρώτη διάσταση ανάμεσα στην κομμουνιστική και τη σοσιαλιστική Αριστερά θα γίνει μια κόκκινη γραμμή μεταξύ τους, χαραγμένη με το αίμα αυτού του νεκρού.
Ο πρώτος σοσιαλιστής πρωθυπουργός στην Ελλάδα παίρνει το καράβι της εξορίας, δεμένος από τους συνεργάτες του, τη στιγμή που στην Αμερική εμφανίζονται τα πρώτα ντεκολτέ, το Βέλγιο δέχεται στο πανεπιστήμιο πλέον και κορίτσια και στην Αγγλία εκλέγεται η πρώτη γυναίκα βουλευτίνα, η συντηρητική Λαίδη Άστορ. Οι ντανταϊστές οργανώνουν στο Βερολίνο μια έκθεση με πάνινες κούκλες κρεμασμένες παράλογα από το ταβάνι, όταν οι Αμερικανίδες αποκτούν δικαίωμα ψήφου. Στη Ρωσία η Οκτωβριανή Επανάσταση έχει επιβληθεί, αλλά ο λαός πεθαίνει από την πείνα. Ο Λένιν απευθύνει έκκληση για βοήθεια.
Ο Ρώσος πρίγκιπας Κροπότκιν, που ήθελε μια κοινωνία ελεύθερη όπου όλοι οι άνθρωποι θα ζουν αρμονικά, χωρίς εξουσία, απογοητεύτηκε γρήγορα από τους μπολσεβίκους, αποσύρθηκε από το δημόσιο βίο και πέθανε. «Η προσπάθεια να θεμελιώσετε μια καινούρια κοινωνία με μέσο τη δικτατορία είναι μοιραία καταδικασμένη σε αποτυχία. Αν συνεχιστεί η σημερινή κατάσταση, ακόμα και η λέξη “σοσιαλισμός” θα καταντήσει κατάρα…». Ο Πάντσο Βίλα στο Μεξικό, ο θρυλικός επαναστάτης που μαζί με τον πρώην δαμαστή αλόγων Εμιλιάνο Ζαπάτα είχε μοιράσει τη γη στους χωρικούς, δολοφονείται με δεκαεφτά σφαίρες σε ενέδρα. 
Στη Γερμανία το 1923 τα Τάγματα Εφόδου του Ναζιστικού Κόμματος περικυκλώνουν μια μπιραρία στο Μόναχο. Με ένα πολυβόλο ο Αδόλφος Χίτλερ πυροβολεί στον αέρα, φωνάζει «Ησυχία!» και ανεβαίνει στο βήμα. «Έχω τέσσερις σφαίρες, μία για σας και μία για μένα!» λέει.
Όλα είχαν αρχίσει ωραία με το νέο αιώνα. Ο πόλεμος τέλειωσε, οι άνθρωποι χορεύουν, όταν αυτή η πιστολιά του Χίτλερ διέκοψε το χορό. Αλλά δεν ήταν ο μόνος που δεν ήθελε να γελούν οι άνθρωποι. Ήταν και ένας βλοσυρός σπουδαστής ιερατικής σχολής, αγενής, που έχει μόνιμα ένα χαμόγελο καρφωμένο σαν χρέος ή σαν απειλή στο πρόσωπό του. Ο Ιωσήφ Στάλιν.
Η νέα μεγαλύτερη Ελλάδα, όμως, έχει αυξήσει την παραγωγή της κατά 80% σε δέκα χρόνια. Νέες τάξεις γεννιούνται μαζί με το «φοιτηταριάτο» και το προλεταριάτο που πρωταγωνιστούν σε διαδηλώσεις με νεκρούς. Οι αγρότες είναι συντηρητικοί, οι εργάτες δεξιοί και οι φοιτητές εν δυνάμει μικροαστοί, που θα ξεχάσουν την Επανάσταση μόλις πάρουν το πτυχίο. Την Επανάσταση μένει να την κάνει μόνο η αστική τάξη. Ή ο στρατός.
Μετά την Λοζάνη η Ελλάς παραιτείται από διεκδικήσεις και δέχεται στα σύνορα του Έβρου, χάνει δηλαδή, δεν κερδίζει. Ποτέ πια δεν θα ακούσουμε για την Πόλη, την Σμύρνη, την Μεγάλη Ελλάδα. Δυο δικτατορίες, τα Δωδεκάνησα τελικά θα δοθούν στην Ελλάδα, η Κύπρος θα γίνει ανεξάρτητη όταν θα μετά από απόπειρα πραξικοπήματος με στόχο την Ένωση με την Ελλάδα θα δεχθεί τουρκική εισβολή και κατοχή του βόρειου τμήματος που κρατάει ακόμα καθώς ο νέος «Σουλτάνος» λέει πολύ συχνά κοιτάζοντας το Αιγαίο «αυτά τα νησιά κάποτε ήταν δικά μας».
Η Ελλάς δεν παραχωρεί σπιθαμή ελληνικού εδάφους. Αλλά ούτε διεκδικεί επίσης. Όλα τα άλλα μοιάζουν με παραμύθια για λαούς που όπως λένε όλοι, ή σχεδόν όλοι, πρέπει να μάθουν να συμβιώνουν αρμονικά στο Αιγαίο. Και φτηνές πολιτικολογίες όπου η Ιστορία γίνεται εργαλείο για επικοινωνιακή χρήση από ανθρώπους που μπορεί και να μην ξέρουν ή να μην καταλαβαίνουν τι έγινε το 1923 στη Λωζάνη.
