Του Βαγγέλη Χωραφά
Οι τηλεοπτικές σειρές μπορεί να καλύπτουν μία σειρά θεμάτων, από τα οποία είναι βέβαιο, ότι η φιλοσοφία και η ηθική δεν είναι από τα πλέον δημοφιλή. Ο λόγος είναι προφανής: Οι φιλοσοφικές αναζητήσεις και τα θέματα της ηθικής στο επίπεδο της κινηματογραφικής και τηλεοπτικής εικόνας, θεωρούνται το αντίθετο της διασκέδασης.
Υπάρχουν όμως και εξαιρέσεις, όπως η σειρά «The Blacklist», οι οποίες αποτελούν παράδειγμα για το πώς τα θέματα ηθικής συμπεριφοράς μπορούν να ενσωματωθούν με επιτυχία σε μία τηλεοπτική σειρά.
Περισσότερο από μία δεκαετία πριν, σειρές όπως το «Breaking Bad» και το «Better Call Saul» ξεκίνησαν αυτή την τάση. Στόχος τους ήταν να δείξουν στο τηλεοπτικό κοινό το πώς διαφθείρεται ένας μέσος άνθρωπος, αν υπάρξουν οι κατάλληλες προϋποθέσεις.
Αυτό δεν σημαίνει ότι τέτοιου είδους προβλήματα δεν είχαν θιγεί και σε παλαιότερες σειρές και ταινίες. Η διαφορά είναι ότι σήμερα, αυτού του είδους οι προβληματισμοί έρχονται συχνότερα σε πρώτο πλάνο. Αν εξαιρέσει κάποιος το ενδεχόμενο οι συντελεστές των σειρών (σκηνοθέτες, σεναριογράφοι κ.λπ.) να έχουν γίνει περισσότερο δημιουργικοί, το βέβαιο είναι ότι το τηλεοπτικό κοινό έχει διασπαστεί σε πολλές κατηγορίες, ως αποτέλεσμα της επικράτησης του μεταμοντερνισμού. Παρά την πολυδιάσπαση, εμφανίζεται ένας κοινός παρονομαστής—πολλοί τηλεθεατές τείνουν να προτιμούν σειρές που αναδεικνύουν κάποιο είδος εξήγησης για την ελαττωματική λειτουργία του σημερινού κόσμου.
Με τα δεδομένα αυτά, είναι σημαντικό να μην υποεκτιμούνται οι επιδράσεις που είχαν την τελευταία εικοσαετία οι γεωπολιτικές και πολιτικές εξελίξεις στους δημιουργούς και στο κοινό.
Ο ΜΕΤΑΜΟΝΤΕΡΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ
Η σταθερότητα των πολιτικών δομών των σύγχρονων κοινωνιών –και ιδιαίτερα των κοινωνιών της Δύσης– έχει πολλά στοιχεία ομοιότητας με τις ανάλογες δομές των ευρωπαϊκών αυτοκρατοριών του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα. Οι δομές αυτές είναι μεγάλες, πειστικές και σταθερά εμπεδωμένες στην καθημερινότητα εκατομμυρίων ανθρώπων, αλλά στηρίζονται σε θεμέλια τα οποία έχουν αμετάκλητα διαβρωθεί. Κάτω από την επιφάνεια των εκλογών και των θέσεων εξουσίας, τα πολιτικά ρεύματα τα οποία αποτέλεσαν τους οργανωτικούς παράγοντες των κοινωνιών, διαιρώντας τους λαούς τους σε μεγάλα στρατόπεδα με βάση τις τάξεις, την πρόοδο ή την αντίδραση, το έθνος ή τους υπερεθνικούς θεσμούς, έχουν χάσει τη δυναμική τους, τη δυνατότητα έμπνευσης ή την ικανότητα απόσπασης συναινέσεων. Επιπλέον, ελάχιστα αντανακλούν τα νέα ζητήματα που δημιουργούν επιπρόσθετες διακρίσεις στις σύγχρονες κοινωνίες, χάνοντας και τη δυνατότητα να λειτουργήσουν ως παράγοντας συνοχής του πολυδιασπασμένου κοινωνικού ιστού.
Στη μεταπολεμική περίοδο στη Δύση, το κράτος, μεταξύ των άλλων λειτουργιών του, έπρεπε να εμφανίζεται ως μια ηθική δομή η οποία αντλούσε τη νομιμοποίησή της από τέσσερις διακριτές λειτουργίες: την προστασία του πληθυσμού, την προαγωγή της ευημερίας, την προώθηση της δικαιοσύνης και τη διασφάλιση της διάδοσης της γνώσης και του λόγου. Η διασφάλιση των ισορροπιών μεταξύ του πολιτικού συστήματος και της διοικητικής ελίτ από τη μία, και των πολιτών-εκλογέων από την άλλη, γινόταν μέσα από μια σειρά ρυθμιστικών παρεμβάσεων δηλαδή, περιορισμοί στην άμεση εξουσία, ανοιχτή στρατολόγηση των ελίτ από το σύνολο του πληθυσμού, εκλογικά συστήματα που εγγυόνταν την εναλλαγή των κυβερνήσεων, υποταγή των ηγετών στους νόμους και σε κανόνες ηθικής, εγγύηση των βασικών δικαιωμάτων, εξωτερικές υποχρεώσεις που συντελούσαν στις αλληλεξαρτήσεις των χωρών, προώθηση της ελεύθερης κριτικής, πρόσβαση των πολιτών στα κυβερνητικά πεπραγμένα, νομικές εγγυήσεις για την ανεξαρτησία των μέσων ενημέρωσης κ.λπ.
Η εμφάνιση του μεταμοντέρνου λαϊκισμού, δηλαδή της αντιπολιτικής, διατάραξε όλες τις προηγούμενες ισορροπίες και οδήγησε σε μια συνεχώς διευρυνόμενη κρίση νομιμοποίησης του κράτους. Η αντιπολιτική αποτελεί γέννημα της κρίσης του εθνικού κράτους, αλλά και των αρχών, αξιών, ιδεολογιών και θεσμών της νεωτερικότητας. Στην ουσία, πρόκειται για «επίθεση» στο χώρο της πολιτικής από δυνάμεις της κοινωνίας των πολιτών. Αυτή η επίθεση εν μέρει απορροφάται από το νέο ρυθμιστικό κράτος και, εν μέρει, συντελεί στην αποδιάρθρωσή του. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα ο μεταμοντέρνος –στο οποίο πρέπει να προστεθεί και ο όρος «εξατομικευτικός»– λαϊκισμός να εμφανίζεται ως μια έκφραση αντίθεσης στην πολιτική και στους πολιτικούς, και να ανατροφοδοτείται από φαινόμενα κρατικής παθογένειας, όπως είναι το αυξανόμενο δημοκρατικό έλλειμμα, η ανεπάρκεια των συστημάτων λογοδοσίας, η συστηματική αρνητικότητα που κυριαρχεί στον πολιτικό λόγο, η ενδημική διαφθορά του πολιτικού συστήματος κλπ.
Η επέλαση της αντιπολιτικής στις κοινωνίες της Δύσης διαμορφώνει εξ αντικειμένου όρους μεγαλύτερης δυσκολίας νομιμοποίησης του κράτους. Η ίδια η λειτουργία του ύστερου καπιταλισμού αλλά και του κυρίαρχου συνασπισμού της Δύσης σε παγκόσμια κλίμακα –όπως εκφράζεται μέσα από τις σχέσεις Βορρά-Νότου, αλλά και τις γεωπολιτικές ανακατατάξεις και τους περιφερειακούς πολέμους– συμβάλλει στη διεύρυνση της κρίσης νομιμοποίησης του εθνικού κράτους. Το τελευταίο θα δυσκολευθεί περισσότερο να ξεπεράσει το διευρυνόμενο έλλειμμα νομιμοποίησης, αφού θα πρέπει να διασφαλίσει στους πολίτες του τα εξής: προστασία από την τρομοκρατία, αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής, ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο αναπαραγωγής των δημογραφικά γερασμένων κοινωνιών της Δύσης, την εξάλειψη των διογκούμενων πολιτιστικών και ηθικών διαφοροποιήσεων μεταξύ κυβερνώντων και κυβερνωμένων, το πάγωμα της συνεχούς διεύρυνσης των κοινωνικών ανισοτήτων, την αντιμετώπιση των συνεπειών των δομικών τάσεων που οδηγούν σε «κοινωνίες της γνώσης και της πληροφορίας», την απόκρουση των επιθέσεων των ολιγαρχικών και κατεστημένων συμφερόντων στις λαϊκές τάξεις, τον τερματισμό της συστηματικής αποπληροφόρησης του μεγάλου μέρους των μέσων μαζικής ενημέρωσης, την εξάλειψη του ελλείμματος εμπιστοσύνης κ.λπ.
Ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΥ ΡΕΪΜΟΝΤ ΡΕΝΤΙΝΓΚΤΟΝ
Ο κόσμος του Ρέιμοντ Ρέντιγκτον είναι ο μεταμοντέρνος κόσμος που έχει περιγραφεί στα προηγούμενα. Και από αυτόν προκύπτει η έννοια της δικαιοσύνης για τον ΡΡ.
Στις ΗΠΑ, μία κοινωνία βαθύτατα διχασμένη, η Δεξιά τείνει να επικεντρώνεται και να συγκροτείται γύρω από θρησκευτικά και εθνικιστικά προτάγματα και η Αριστερά γύρω από τα θέματα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Στο αμερικανικό πολιτικό σύστημα, η διαφθορά συναντάται σε υψηλό βαθμό, οι ηγέτες ψεύδονται στους εκλογείς τους και υπάρχει μία τεράστια εισροή χρήματος στην πολιτική διαδικασία, γεγονός που αφήνει τους περισσότερους Αμερικανούς στο περιθώριο, αβοήθητους και χωρίς την ελπίδα ότι μπορεί να αντιστρέψουν αυτή την τάση. Η μαζική επιτήρηση εγκρίνεται μέσα από αφανείς διαδικασίες, τα βασανιστήρια μπορεί να μην δημοσιοποιούνται αλλά υπάρχουν και η CIA συνεργάζεται με τους Ταλιμπάν, εμπόρους ναρκωτικών και διάφορους άλλους, ανάλογα με τις ανάγκες της συγκυρίας.
Το σίριαλ παίρνει θέση στα θέματα αυτά. Ο ΡΡ μιλά συχνά με όρους ηθικής του μέσου ανθρώπου, αναφερόμενος σε αυτές τις αποτυχίες της πολιτικής. Βέβαια στη σειρά, δεν περιλαμβάνεται ως ερμηνευτικό εργαλείο το παγκόσμιο σύστημα της ιεραρχίας των κρατών και η κατάταξη Βορρά-Νότου. Αντί αυτού γίνεται αναφορά στη «Συμμαχία» με το όνομα The Cabal, ένα διεθνές καρτέλ εδραιωμένο στις δομές του παγκόσμιου συστήματος, το οποίο έχει επιβάλλει όρους παγκόσμιας κυριαρχίας, χωρίς να έχει γίνει γνωστό σε ποιο αξιακό σύστημα στηρίζεται. Αυτό το σχήμα δεν είναι κάτι νέο στη διεθνή σκηνή, αφού θυμίζει με κάποιον τρόπο γνωστές λέσχες όπως η Μπίλντεμπεργκ και η Τριμερής και τις σχέσεις που έχουν με τα κράτη και τους διεθνείς θεσμούς.
Ο ΡΡ είναι αντίπαλος αυτού του καρτέλ, αλλά και της παγκόσμιας ιεραρχίας κρατών πάνω στην οποία στηρίζεται. Ο ΡΡ λειτουργεί έξω από αυτό το σύστημα και φαίνεται να έχει πλήρη επίγνωση των δικών του αμαρτημάτων και λαθών, λειτουργεί με άλλα λόγια με μία ιησουιτική λογική ─ σε μία διεφθαρμένη κοινωνία μόνο ένας αντίπαλός της, ακόμα και εγκληματίας μπορεί να είναι δίκαιος.
Στον κόσμο του ΡΡ, η απραξία δεν αποτελεί επιλογή. Το να μην κάνει κάποιος κάτι για να αντιμετωπίσει μία συγκεκριμένη κατάσταση, καταλήγει να είναι αμάρτημα και κάποια αμαρτήματα έχουν μεγαλύτερες συνέπειες από κάποια άλλα. Ο τρόπος που ο ΡΡ χειρίζεται τις καταστάσεις της λίστας του, εμπεριέχει και μία θεολογική υφή. Σε κάθε επεισόδιο ο ΡΡ ενορχηστρώνει τα γεγονότα με τρόπο που πάντα εξελίσσονται υπέρ του. Χρησιμοποιεί τους πράκτορες του FBI, οι οποίοι είναι ελεύθεροι να σκεφτούν και να δράσουν, για να υλοποιήσει τα σχέδιά του. Πολλές φορές ο ΡΡ φαίνεται σαν να είναι παντογνώστης, σαν να γνωρίζει ακριβώς πώς θα σκεφτούν και θα δράσουν οι πράκτορες του FBI. Λειτουργεί σύμφωνα με τη γνώση του για το πώς οι πράκτορες θα επιλέξουν ελεύθερα μεταξύ διαφόρων σεναρίων και υλοποιεί το σχέδιό του μέσα από την ελεύθερη δράση των άλλων. Το μοντέλο αυτό βρίσκεται πολύ κοντά σε αυτό που εκκλησιαστικοί κύκλοι πιστεύουν ότι αποτελεί τον τρόπο που ο Θεός διαχειρίζεται την ελεύθερη βούληση των ανθρώπων.
Μπορεί ο ΡΡ να δηλώνει ότι δεν είναι τέλειος για να δικαιολογήσει τις δολοφονίες διαφόρων, αλλά την ίδια στιγμή αποτρέπει άλλους από το να πατήσουν τη σκανδάλη, ενώ θεωρεί ότι στον δικό του κόσμο, η εκδίκηση δεν είναι πάθος, αλλά ασθένεια. Σε πολλά επεισόδια, ο ΡΡ σκοτώνει με μεγάλη ευκολία, αλλά σε άλλα καταλήγει με τη στερεοτυπική δήλωση «ντροπή σου».
Επειδή η δομή την οποία διευθύνει λειτουργεί με όρους των μυστικών υπηρεσιών δηλαδή με μυστικά, ψέματα και αποπροσανατολισμούς, ο τρόπος ζωής που του επιβάλλει, εμπεριέχει μια συνεχή εναλλαγή ανάμεσα στο καλό και το κακό. Το ερώτημα αν είναι καλή ή κακή αυτή η δομή, μπορεί να απαντηθεί με τον ίδιο τρόπο που θα απαντηθεί το ερώτημα αν είναι καλή ή κακή υπηρεσία η CIA, ή το FBI. Το μόνο βέβαιο είναι ότι η δομή του ΡΡ καταδεικνύει τις ανεπάρκειες στη λειτουργία μίας κρατικής υπηρεσίας, στην συγκεκριμένη περίπτωση του FBI, μία εικόνα που είναι αρκετά διαδεδομένη στις ΗΠΑ.
Με την έννοια αυτή, ο ΡΡ είναι η προσωποποίηση αυτού που αντιπροσωπεύει ο κόσμος των μυστικών υπηρεσιών. Και λιγότερο ένας αντιήρωας. Ο ίδιος αυτοπροσδιορίζεται ιδεολογικά ως καπιταλιστής, αναρχικός και οπορτουνιστής, με έμφυτη αντιπάθεια για τις κυβερνήσεις, ενώ θεωρεί ότι η άστατη φύση του ανθρώπου μπορεί να διαφθείρει οτιδήποτε, με άλλα λόγια είναι ένας σύγχρονος μεταμοντέρνος ήρωας.
Σε επίπεδο ηθικής, ο ΡΡ αποτελεί ένα παράδειγμα ηθικού εγωϊσμού. Ο ηθικός εγωισμός, προσδιορίζει ως αρχή για τη συναγωγή ηθικών κανόνων και για την εφαρμογή τους σε συγκεκριμένες περιστάσεις, την τελική εξυπηρέτηση του προσωπικού συμφέροντος. Αυτό δεν συνεπάγεται, κατ’ ανάγκη, φανερά εγωιστική συμπεριφορά με την καθημερινή σημασία του όρου, εφόσον μπορεί η επιδιωκόμενη μεγιστοποίηση του αγαθού από το άτομο να συμβιβάζεται με ανάλογες προσπάθειες άλλων ατόμων, ή ακόμα και να επιτυγχάνεται καλύτερα μέσα από μια εκ πρώτης όψεως αλτρουιστική στάση. Αν ο ηθικός εγωιστής ενδιαφέρεται πράγματι για την επιτυχέστερη δυνατή επιδίωξη της μεγιστοποίησης του αγαθού μόνο για τον εαυτό του, τότε οφείλει να αγνοήσει τελείως τους άλλους και να μην αναγνωρίσει και το δικό τους αντίστοιχο δικαίωμα συμμόρφωσης με την αρχή της θεωρίας. Ορισμένοι σοφιστές, ο Χομπς και διάφοροι εκφραστές νεοφιλελεύθερων κοινωνικοπολιτικών αντιλήψεων μπορούν να θεωρηθούν υποστηρικτές της.
Στη σειρά βλέπουμε κάποιες δράσεις του ΡΡ που προκύπτουν άμεσα από τη θεωρία του ηθικού εγωϊσμού. Είναι προφανές ότι ο ΡΡ ενδιαφέρεται πριν από όλα για τον εαυτό του. Πολλές φορές, η φροντίδα για τους άλλους προσβάλλει την αξιοπρέπειά τους, οδηγεί σε ανεπίτρεπτες παρεμβάσεις στη ζωή τους και τελικά τους στερεί τα κίνητρα για την καλύτερη πραγμάτωση των δυνατοτήτων τους.
Η σειρά παίρνει θέση σε σημαντικά ζητήματα της εποχής μας, αλλά με άνισο τρόπο ο οποίος εκφράζει τον τρόπο που οι σεναριογράφοι κατανοούν τη συγκυρία. Η παρουσίαση του κινήματος Occupy Wall Street ως ενός παιχνιδιού ζηλοφθονίας, των οικολόγων ως κάποιων που θέλουν να εξαφανίσουν το ανθρώπινο είδος και των ιατρικών ερευνητών ως μοναχικών, βρίσκεται μακράν της πραγματικότητας. Αντίθετα, άλλα θέματα όπως η επιτήρηση, ο έλεγχος της σκέψης μέσα από το γενετικό profiling, η διαχείριση των Big Data, η διακίνηση ανθρώπων, η διασπορά των ιών, το εμπόριο ανθρωπίνων οργάνων, οι βομβιστές αυτοκτονίας κλπ, δίνονται στη σωστή τους διάσταση.
Ο ΡΡ είναι ένας εξωσυστημικός, ένας ξένος. Ένας άνθρωπος χωρίς πατρίδα που διευθύνει μία διεθνή εγκληματική δομή. Όλος ο κόσμος είναι μία ξένη χώρα για αυτόν.
Ο ΡΡ θα χειραγωγήσει, θα σκοτώσει, θα κολακεύσει, θα τρομοκρατήσει, θα φλερτάρει, θα αστειευτεί για να αποκτήσει αυτό που θέλει, δηλαδή την εμπιστοσύνη και την αγάπη της νεαρής πράκτορα του FBI. Αντίστοιχα, η σειρά «The Blacklist» θα χειραγωγήσει, θα σκοτώσει, θα κολακεύσει θα τρομοκρατήσει, θα φλερτάρει, θα αστειευτεί για να αποκτήσει αυτό που θέλει, την προσοχή και τη στήριξη του τηλεοπτικού κοινού.