Ανδρέας Παπανδρέου: Ρέκβιεμ για έναν μεγάλο πολιτικό με μικρούς επιγόνους

Του Γ. Λακόπουλου

Ίσως η ιστορία έπρεπε να του επιφυλάξει καλύτερη τύχη μετά θάνατον. Καλύτερη από το λυπηρό θέαμα των επιγόνων του που συγκεντρώθηκαν για να σβήσουν από το χάρτη το κόμμα του, μαζί με τα σύμβολα και την ιδεολογία του και τη δική του μνήμη. Έστω και σ’ αυτή την μακάβρια πολιτική κηδεία κανείς δεν είχε το θάρρος να ονοματίσει τον “νεκρό”. Τον έθαψαν με τη μικροψυχία που τον αντιμετώπισαν όταν ζούσε. Άδικος κόπος. Πέρασε την ιστορία,- με τις αντιφάσεις του. Για τους ίδιους δεν θα βρεθεί ούτε μια αράδα- εκτός αν πρόκειται για ανάθεμα.

Ο Α. Παπανδρέου υπήρξε χαρισματική προσωπικότητα. Οι πιο φανατικοί οπαδοί του και οι πιο αμείλικτοι εχθροί του, συμπίπτουν στην εκτίμηση ότι επρόκειτο για έναν άνθρωπο που είχε “το χρίσμα της δωρεάς”. Ήταν ευγενής, αξιοπρεπής, οξυδερκής, οραματιστής, πατριώτης και πίστευε σ αυτά που έλεγε. Στα 35 χρόνια της πολιτικής δράσης του ήταν πάντα στο επίκεντρο: είτε με τις μεγάλες πρωτοβουλίες, τις ρήξεις, τις ανατροπές και τις αλλαγές που επέφερε, είτε με τον προσωπικό βίο του, τις αντινομίες και τις μεταπτώσεις του. Κανείς δεν αρνήθηκε τη γοητεία του λόγου του, την αναλυτική σκέψη του και την διορατικότητα των πολιτικών χειρισμών του.

Στη δεκαετία ’50  που στην Ελλάδα δημιουργήθηκαν οι «μεγάλες φιλίες» και οι «παρέες» που θα κυριαρχήσουν για δεκαετίες, αυτός απουσίαζε.  Αυτό έπαιξε το ρόλο του αργότερα, πότε θετικά και πότε αρνητικά, σε ό,τι αφορά τους ανθρώπους  που τον περιστοίχιζαν. Υπήρξε ωστόσο, σε κάθε περίοδο, ο “κυρίαρχος του παιχνιδιού”. Άνθρωπος που πίστευε στη ζωή και τη ζούσε με πάθος, ηγέτης που αντλούσε τη δύναμη του μόνο από το λαό, πολιτικός που έδωσε υπόσταση και διάρκεια στη δημοκρατική παράταξη.  

ΟΙ 12 ΣΤΑΘΜΟΙ ΜΙΑΣ  ΠΟΡΕΙΑΣ

Οι δέκα μεγάλοι σταθμοί της ζωής του συνθέτουν μια συναρπαστική διαδρομή- που καταγράφηκε εκτός των άλλων και το βιβλίο “Το μυθιστόρημα του ΠΑΣΟΚ” – εκδόσεις Καστανιώτη. Δεν φρόντισε για τη διαδοχή του, ούτε για την υστεροφημία του όπως άλλοι.  Αυτό τον αδικεί-όπως και πολλά άλλα. Υπάρχουν όμως περισσότερα  που τον βάζουν στο πάνθεο των μεγάλων πολιτικών του 20ου αιώνα μαζί με τον Ελευθέριο Βενιζέλο και τον Κωνσταντίνο Καραμανλή…

 -Η ΑΦΙΞΗ. Ο Α. Παπανδρέου εγκαταστάθηκε οριστικά στην Ελλάδα, με την οικογένειά του στις 15 Ιανουαρίου 1961. Είχε ήδη έλθει για πρώτη φορά το 1959, προκείμενου να εξετάσει τις προϋποθέσεις αξιοποίησης, του κύρους του ως πανεπιστημιακού και ήδη γνωστού οικονομολόγου. Έτσι ικανοποιήθηκε η επιθυμία του Γεωργίου Παπανδρέου να φέρει πίσω το γιο του, που είχε φύγει το 1939.  Ωστόσο τίποτε δεν έδειχνε εκείνον τον Ιανουάριο του 1961 ότι ο “εκ φύσεως αποστρεφόμενος την πολιτική” διευθυντής του ΚΕΠΕ, θα συντάραζε στις επόμενες δεκαετίες την ελληνική πολιτική ζωή.

-Η ΕΙΣΟΔΟΣ ΣΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗ.  Ακόμη και όταν  άρχισε να έχει ένα ρόλο, άτυπου, συμβούλου το Γεωργίου Παπανδρέου, δεν έδειχνε ιδιαίτερη διάθεση για ενεργό ανάμειξη στην πολιτική. Έζησε τον πρώτο Ανένδοτο από το παρασκήνιο, συνοδεύοντας ενίοτε τον πατέρα του στις πολιτικές εξορμήσεις του, χωρίς ιδιαίτερο ενθουσιασμό. Στις εκλογές  της  16ης  Φεβρουαρίου του 1964 το ψηφοδέλτιο της Αχαΐας είχε το όνομα του. Εξελέγη θριαμβευτικά και από εκείνη τη στιγμή άρχισε μια συναρπαστική σχέση με την πολιτική δράση και την εξουσία. Ο Γεώργιος Παπανδρέου τον τοποθέτησε υπουργό Προεδρίας και αργότερα αναπληρωτή υπουργό Συντονισμού και δεν θα αργήσει να αναγορευτεί σε, άτυπο, αρχηγό της τότε κεντροαριστεράς, που ασφυκτιούσε στο παλαιοκομματικό πλαίσιο της Ένωσης Κέντρου.

-Ο ΑΣΠΙΔΑ. Η πρώτη μεγάλη πολιτική περιπέτεια του Α. Παπανδρέου αρχίζει με την εμπλοκή του στην διαβήτη “υπόθεση ΑΣΠΙΔΑ”, για την οποία χρειάστηκε να έλθει η Μεταπολίτευση του 1974 για να αποσαφηνισθεί ως “σκευωρία, που είχε τον ίδιο ως στόχο”. Μια ομάδα χαμηλόβαθμων, αλλά φιλόδοξων , αξιωματικών συνέπτυξε την ομώνυμη οργάνωση, ως αντίδραση στο  “κατεστημένο” που επέβαλε στο στράτευμα η παραστρατιωτική οργάνωση ΙΔΕΑ. Εκμεταλλευόμενη τη σχέση ενός μέλους της -του λογού Παπαγεωργόπουλου- με τον Α. Παπανδρέου, ο οργάνωση ήλθε σε επαφή μαζί του για να ακολουθήσει πολιτική έκρηξη. Ο γιος του τότε Πρωθυπουργού κατηγορήθηκε ότι συνωμοτεί, οι αξιωματικοί κάθισαν στο εδώλιο και ο επίλογος δεν εγράφη ποτέ, λόγω της δικτατορίας που επήλθε εν τω μεταξύ.

-Η ΑΠΟΣΤΑΣΙΑ. Το πολιτικό γεγονός που επέβαλε τον Α. Παπανδρέου ως εκπρόσωπο του πιο ριζοσπαστικού τμήματος της , τότε , δημοκρατικής παράταξης ήταν η Αποστασία. Αφ ενός απέκοψε από την Ένωση Κέντρου εκείνους που αποτελούσαν τροχοπέδη υιοθέτησης της πολιτικής που ο ίδιος εισηγούνταν και αφετέρου διαμόρφωσε συνθήκες που ευνόησαν ιδιαιτέρως τον πολιτικό λόγο του, που συμπυκνώθηκε στο σύνθημα “Η Ελλάδα στους Έλληνες”.  Η πρόσκληση αγωνιστικής αντιπαράθεσης με το “κατεστημένο”, είχε ως αποτέλεσμα την ευρεία επιρροή του στο χώρο της νεολαίας, που πρωτοστατούσε στις καθημερινές κινητοποιήσεις εκείνη την περίοδο.

-Η ΧΟΥΝΤΑ.: Η δικτατορία μπορεί να ανέκοψε την πορεία του Α. Παπανδρέου, διαμόρφωσε όμως τους όρους που εν τέλει ανέδειξαν το μύθο του. Η διεθνής κινητοποίηση για την απελευθέρωση του και η αντιδικτατορική του δραστηριότητα που ακολούθησε, του προσέδωσαν ένα νέο αγωνιστικό φωτοστέφανο. Η ίδρυση του ΠΑΚ το 1968 δεν ήταν απλώς η συγκρότηση μιας αντιστασιακής οργάνωσης, αλλά το πρόπλασμα ενός μελλοντικού πολιτικού φορέα. Ήλθε σε επαφή με  τα επαναστατικά ρέματα της εποχής, αποκτώντας χαρακτηριστικά, που ήταν έκδηλα ακόμη και μετά την πτώση της δικτατορίας και την αποκατάσταση της Δημοκρατίας, όπως ο ακραιφνής αντιαμερικανισμός.

-Η ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΕΥΣΗ. Η καθυστερημένη άφιξη του, η απουσία του από την κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας  και η ίδρυση του ΠΑΣΟΚ στις 3 Σεπτεμβρίου 1974, έμελλε να αλλάξουν  τη φορά των πραγμάτων στην Ελλάδα. Κανείς δεν γνωρίζει ποια τύχη θα είχε το ΠΑΣΟΚ, αν ο Α. Παπανδρέου δεν έβαζε την προσωπική σφραγίδα του, έστω και αν αυτό είχε σαν συνέπεια να εισέλθει σε μια περίοδο τριγμών, με συνεχείς διαγραφές. Στο τέλος υπεβλήθη ως ο αδιαμφισβήτητος ηγέτης του. Τον Ιούλιο του 1977 η Συνδιάσκεψη του ΠΑΣΟΚ επιβεβαίωσε την κυριαρχία του και οι βουλευτικές εκλογές λίγους μήνες αργότερα,  έβαλαν στην τροχιά της εξουσίας  ένα κόμμα που ο Κ. Καραμανλής αποκαλούσε  “αριστερά τη Αριστεράς”.

 -Η ΝΙΚΗ: Το 1981 ήταν η χρονιά του Α. Παπανδρέου. Το 48% έδωσε στο ΠΑΣΟΚ 172 βουλευτές και τον ανέδειξε πανίσχυρο Πρωθυπουργό, απέναντι σε μια αδύναμη Ν.Δ. – της οποίας ο ιδρυτής βρισκόταν ήδη στο ανώτατο αξίωμα- και μια Αριστερά που είχε αιμορραγήσει προς το ΠΑΣΟΚ. Με την κεκτημένη ταχύτητα εκείνης της νίκης προέβη σε σημαντικές τομές,  που μετέβαλαν άρδην το κοινωνικό κλίμα και το πολιτικό σκηνικό  στο εσωτερικό- με αλλαγές  στο κράτος, στην υγεία, την εκπαίδευση, τον συνδικαλισμό , τους συνεταιρισμούς, την οικονομία,  την πρόνοια, τους θεσμούς, το Κοινοβούλιο- και αναπροσανατόλισαν την εξωτερική πολιτική της χώρας.

-ΤΟ ΧΕΡΦΗΛΝΤ: Ο Α. Παπανδρέου εισήλθε στο χειρουργείο έχοντας ανοικτά θέματα που – εφόσον κέρδιζε τη μάχη της ζωής- θα έπρεπε να αντιμετωπίσει σε πολύ δύσκολες συνθήκες. Όταν μεταφέρθηκε στο Λονδίνο επειγόντως,  για να υποβληθεί σε εγχείρηση καρδιάς,  το πανελλήνιο είχε στραμμένη την προσοχή του στο “ σκάνδαλο Κοσκωτά” που συγκλόνιζε τη χώρα και στην ιδιωτική ζωή του που έφερε στο προσκήνιο τη Δήμητρα Λιανή. Εισέπραξε στις εκλογές του 1989 και του 1990 το κόστος και στις 8 Απριλίου 1990  συνέβη  το τελευταίο που θα επιθυμούσε: ο Κ. Μητσοτάκης ανεδείχθη  Πρωθυπουργός.

-ΤΟ ΕΙΔΙΚΟ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟ. Το Ανώτατο Ειδικό Δικαστήριο είχε από όλα,  εκτός από το επιδιωκόμενο από πολλές πλευρές: τον Α. Παπανδρέου στο εδώλιο. Επέμενε εξ αρχής ότι “δεν τον αφορά” η δίκη-σκευωρία και έπαιξε, όπως ήξερε, το ρόλο του αρχηγού της αξιωματικής αντιπολίτευσης, έχοντας κλείσει εν τω μεταξύ, με τον τρίτο γάμο του, το θέμα της ιδιωτικής του ζωής. Η απόφαση του Δικαστηρίου τον Ιανουάριο   του 1992  και οι συμπληρωματικές εκλογές στη Β Αθήνας τον Απρίλιο, τον έβαλαν εκ νέου στην τροχιά της εξουσίας. Και ανέκοψαν-έστω προσωρινά- την εσωκομματική αμφισβήτηση, εφόσον κατέστη σαφές ότι θα ήταν ο νικητής της επόμενης εκλογικής αναμέτρησης.

– Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ . Τον Οκτώβριο του 1993 ο πολιτικός ηγέτης που μόλις τέσσερα χρόνια νωρίτερα λοιδορήθηκε ως “μοιχός” και παραπέμφθηκε  για οικονομικά σκάνδαλα, ήταν και πάλι ο θριαμβευτής των εκλογών. Το ΠΑΣΟΚ με 46,88% εξέλεξε 170 βουλευτές και σχημάτισε ισχυρή κυβέρνηση. Ήταν όμως σαφές ότι,  στο εσωτερικού του κόμματος  άρχισε να κλιμακώνεται  η αμφισβήτηση, εν όψει μιας περιόδου, την οποία και ο ίδιος αποκάλεσε πολλές φορές “μεταπαπανδρεική εποχή”.  Η σύσταση της “ομάδας των τεσσάρων”  κατέδειξε την αδυναμία του να θέτει  πλέον υπό έλεγχο τις αμφισβητήσεις.

-ΤΟ ΩΝΑΣΕΙΟ: Στις 20  Νοεμβρίου 1995 η εισαγωγή του Α. Παπανδρέου στο νοσοκομείο δεν ήταν “συνήθης». Πολύ σύντομα κατέστη σαφές πως  η εσωτερική δύναμη που τον διέκρινε, δεν  μπορούσε να πείσει ακόμη και στενούς συνεργάτες του ότι,  θα μπορούσε πλέον να ασκήσει καθήκοντα Πρωθυπουργού. Χρειάσθηκαν 57 ημέρες αδιάκοπης μάχης με το μοιραίο και η δημιουργία ενός πρωτοφανούς κλίματος πιέσεων, μέχρι να βγει από την ενεργό πολιτική, ο άνθρωπος που την υπηρέτησε με πάθος. Στις 15 Ιανουαρίου 1996, ακριβώς 35 χρόνια από την ημέρα που η πτήση της Ολυμπιακής Αεροπορίας από τη Βοστόνη  τον έφερε στο αεροδρόμιο του Ελληνικού, έβαλε την υπογραφή του στο κείμενο της παραίτησης του.

-ΤΟ ΤΕΛΟΣ. Ύστερα από 123 μέρες νοσηλείας ο Α. Παπανδρέου θα βγει ζωντανός από το Ωνάσειο. Αλλά ο καταπονημένος οργανισμός του δεν θα αντέξει περισσότερο από τρεις μήνες. Στις 23 Ιουνίου 1996 άφησε την τελευταία πνοή του.   Και ίσως η πιο συγκλονιστική συγκέντρωση που έγινε για λογαριασμό του ήταν αυτή που δεν είδε ποτέ: το τριήμερο λαϊκό  προσκύνημα στην κηδεία του.