ΠΑΣΟΚ :Η άνοδος και η πτώση του κινήματος που θα άλλαζε την Ελλάδα (1)

Του Νικου Λακόπουλου

 

 

ΝίκοςΠΩΣ ΦΤΑΣΑΜΕ ΩΣ ΤΟ ΠΑΣΟΚ- Η ΠΡΟΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ.

Πριν από λίγα χρόνια εμφανίστηκαν στα παλιατζίδικα της Αθήνας προσωπικά αντικείμενα του Ανδρέα Παπανδρέου. Ενα γλυπτό-προτομή με αφιέρωση του καλλιτέχνη. Ενα κιμονό του 18ου αιώνα, δώρο ξένου ηγέτη. Και κάποιες βυζαντινές εικόνες, δώρο του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ.

Μια φωτογραφία στο διαδίκτυο δείχνει ένα τρίκυκλο, από αυτά που χρησιμοποιούν οι παλιατζήδες, να μεταφέρει μια πινακίδα τοπικής οργάνωσης.

Έχουνε περάσει σαράντα ένα χρόνια από την ίδρυση του Πανελλήνιου Σοσιαλιστικού κινήματος. Ελάχιστοι θυμούνται εκείνο το μικρό «κίνημα» που είχε πάρει στις εκλογές 13,5%- ένα ποσοστό που απογοήτευσε τον Πρόεδρο του που σκέφτηκε να εγκαταλείψει την Ελλάδα. Όπως περιγράφει ο γιος του Νίκος Παπανδρέου, σε ένα από τα βιβλία του, ο ηγέτης εκείνο το βράδυ κατέληξε στον …Τσιτσάνη, να χορεύει ζεμπέκικο για πολλή ώρα κι αποφάσισε να μείνει στην Ελλάδα.

Ύστερα από απανωτές κρίσεις και διαγραφές, το ΠΑΣΟΚ διπλασιάζει το ποσοστό του μέσα σε τρία χρόνια. Είναι η περίοδος του ζιβάγκο. Τέσσερα χρόνια μετά, – ο Ανδρέας έχει φορέσει μια πλατειά δημοκρατική γραβάτα και σαρώνει τις εκλογές με εκατόν εβδομήντα βουλευτές. Η πρώτη σοσιαλιστική κυβέρνηση -έπειτα από δεκαετίες κυριαρχίας της Δεξιάς και δυο δικτατορίες- σχηματίζεται με την εντολή της «Αλλαγής».

Για κάποιο μυστηριώδη λόγο, που μπορεί να συνδέεται με την ανώμαλη πολιτική πορεία της «αποικίας», όπως την έλεγε τότε ο καθηγητής Παπανδρέου, η Ελλάδα δεν είχε ποτέ ένα μαζικό σοσιαλιστικό κόμμα. Ωστόσο από την εποχή που ο Παναγιώτης Σοφιανόπουλος χρησιμοποίησε- το 1849- στην εφημερίδα «Νέος Κόσμος» τη λέξη «σοσιαλισμός» υπήρξαν πολλές προσπάθειες για ένα γνήσιο σοσιαλιστικό κόμμα.

Οι προσπάθειες αυτές δεν απέδωσαν και πολλοί έλληνες σοσιαλιστές βρήκαν στέγη σε κόμματα αστικά προοδευτικά με ηγέτες όπως ο Χαρίλαος Τρικούπης και ο Ελευθέριος Βενιζέλος, αντιδεξιά που αποδέχονται την μοναρχία με ηγέτη τον Γεώργιο Παπανδρέου ή το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο το οποίο κυριαρχείται από το ΚΚΕ.

Ο άνθρωπος που χρησιμοποίησε για πρώτη φορά τον όρο σοσιαλισμός ήταν επηρεασμένος από τον Σαιν Σιμόν, τον ουτοπιστή του σοσιαλισμού. Ή καλύτερα τον τέλειο σοσιαλδημοκράτη- που είχε φανταστεί μέσα στη Γαλλική Επανάσταση μια ενωμένη Ευρώπη με κράτος πρόνοιας.

Τη χρονιά που δημιουργήθηκε το γερμανικό σοσιαλδημοκρατικό κόμμα, η Αθήνα βρίσκεται μέσα σε ρυάκια με αίμα. Τα «Ιουνιανά» του 1863 με συγκρούσεις των «Ορεινών» του Κανάρη με τους «Πεδινούς» του Βούλγαρη γέμισαν την πλατεία Λουδοβίκου, όπου είναι σήμερα η Εθνική Τράπεζα με αίματα που οι περαστικοί μετέφεραν σε όλη την πόλη.

Οι νεκροί ήταν πολλοί στη διάρκεια μιας Επανάστασης κατά του Όθωνα που εξελίχτηκε σε Εμφύλιο γύρω από μια πλατεία που πήρε τότε το όνομα… Ομόνοια. Η ονομασία αυτή δεν εμπόδισε τις δυο παρατάξεις να πυροβολούνται μεταξύ τους.

Ο Χαρίλαος Τρικούπης κι ο Ελευθέριος Βενιζέλος μιλάνε στο όνομα μιας αστικής τάξης την οποία οι ίδιοι δημιουργούν, όταν οι πρώτοι σοσιαλιστές μιλάνε στο όνομα της προλεταριακής αριστεράς σε μια χώρα όπου δεν υπάρχει ακόμα προλεταριάτο.

Οι πρώτοι σοσιαλιστές

Ο Κεντρικός Σοσιαλιστικός Σύλλογος το 1890 δημιουργείται από τον γιο ενός αυλικού, παλιού οπλαρχηγού από την Κρήτη που είχε γνωρίσει προσωπικά τον αναρχικό Κροπότκιν και έγραψε την Πραγματεία Περί Μηδενισμού και Αναρχίας. Ο Σταύρος Καλλέργης με το Εγκόλπιον του Εργάτου του 1893 διαμορφώνει ένα σοσιαλιστικό πρόγραμμα ως ιδανικός πρόγονος τόσο των σοσιαλιστών, όσο και των κομμουνιστών ή των αναρχικών που υπήρχαν άφθονοι τότε στην Λαύριο, τον Βόλο, τον Πύργο κ.α.

Η δημιουργία του Σοσιαλιστικού Εργατικού Κόμματος Ελλάδος, το 1918 έκανε εμφανείς τις αντιθέσεις μεταξύ των «μπολσεβίκων» -«τριτοδιεθνιστών», αναρχικών- που θα χαθούν από την ελληνική ιστορία και σοσιαλδημοκρατών. Το κόμμα αυτό μετονομάστηκε σε κομμουνιστικό (ΚΚΕ). Πολλοί ηγέτες της εποχής όπως ο Πλάτων Δρακούλης δεν μετείχαν στην ίδρυση του. Ο Νίκος Γιαννιός αποχώρησε υποστηρίζοντας το όραμα της Μεγάλης Ελλάδας του Βενιζέλου και έναν «σοσιαλισμό του κράτους με ανθρώπινο πρόσωπο». Ο Αβραάμ Μπεναρόγια και ο πρώτος γραμματέας Δημητράτος διαγράφηκαν ως «ρεφορμιστές». Η θέση του ΚΚΕ για ενιαία και ανεξάρτητη δημοκρατία θα θέσει εκτός κόμματος και τον τότε γραμματέα του, τον ιστορικό Γιάνη Κορδάτο (με ένα ν).

Ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου της ομάδας των «Κοινωνιολόγων» που ζητά το τέλος του πολέμου και θέλει «ο έλλην σοσιαλιστής να ζητήσει να εύρη τον Βούλγαρον, τον Σέρβον και τον Τούρκον» θα βρεθεί το 1924 στην πρώτη αβασίλευτη ελληνική δημοκρατία να είναι πρωθυπουργός. Είχε μόνο 120 έδρες από τις 397 και στηριζόταν στον στρατό, ο οποίος και θα τον στείλει δεμένο στην εξορία την ίδια εποχή που ο Μουσολίνι κυριαρχεί και ο Χίτλερ ανατέλλει.

Η «σοσιαλιστική άνοιξη» δεν κράτησε πάνω από έξι μήνες. Η αβασίλευτη δημοκρατία θα τελειώσει με την δικτατορία Μεταξά.
Ο πόλεμος θα οδηγήσει σε ένα σπίτι της οδού Ιπποκράτους τον Σεπτέμβρη 1941 τον Λευτέρη Αποστόλου του ΚΚΕ, τον Χρήστο Χωμενίδη του Σοσιαλιστικού Κόμματος, τον μετέπειτα «κατεψυγμένο» πρωθυπουργό της αποστασίας Ηλία Τσιριμώκο και τον Απόστολο Βογιατζή του Αγροτικού Κόμματος να ιδρύουν το ΕΑΜ. Πολλοί πιστεύουν αν μετείχε στις εκλογές του 1946- τη στιγμή που άρχισε ο Εμφύλιος- θα είχε ένα ποσοστό περίπου 30%.

Η Ενωμένη Δημοκρατική Αριστερά το 1958 θα πάρει 25%, αλλά το ποσοστό αυτό θα εξαφανισθεί σχεδόν μέσα στο 53% της Ένωσεως Κέντρου, το 1964. Είναι η στιγμή που εμφανίζεται ο γιος του Παπανδρέου. Είχε συλληφθεί ως τροτσκιστής, το 1939, είχε φύγει από την Ελλάδα και επανήλθε ως καθηγητής με καπέλο και σμόκιν, αμερικανοθρεμμένος, φίλος του Κένεντι για να διεκδικήσει κάτι περισσότερο από μια βουλευτική έδρα κι ένα υπουργείο.
Από τη στιγμή που ο πρίγκηπας της «δημοκρατικής παράταξης», αριστερός και αντιιμπεριαλιστής, σοσιαλιστής και πατριώτης, έβγαλε το κοστούμι και φόρεσε ένα αντιστασιακό τζάκετ, έχει μεσολαβήσει μια χούντα που μερικοί λένε πως θα μπορούσε να αποφευχθεί και άλλοι πως απλώς την ανέστειλε η παρουσία στην πολιτική ζωή του Κωνσταντίνου Καραμανλή.

Αυτά τα δέκα κρίσιμα χρόνια το παράνομο κομμουνιστικό κόμμα θα διασπαθεί, ο βασιλιάς θα συγκρουσθεί με την χούντα και θα φύγει από την Ελλάδα και η δικτατορία- μετά την εξέγερση του Πολυτεχνείου- θα τελειώσει με την μισή Κύπρο υπό τουρκική κατοχή.

Η επιστροφή του Ανδρέα.

Φωτο: ΑΠΕ

Ο Ανδρέας Παπανδρέου επέστρεψε στην Ελλάδα στις 16 Αυγούστου, μέσω Θεσσαλονίκης. Φορούσε μαύρο δερμάτινο μπουφάν, ένα πλατύ ρολόι και είχε μεγάλες φαβορίτες. Την πρώτη φορά έλλειψε είκοσι χρόνια και τώρα επτά. Όλοι οι μεγάλοι πολιτικοί ηγέτες έζησαν λίγο ή πολύ εξορία ή αυτοεξορία. Ο Κωνσταντίνος Καραμανλής αυτοεξόριστος για έντεκα χρόνια στο Παρίσι είχε όλο το χρόνο να σπουδάσει την κοινοβουλευτική δημοκρατία, χωρίς βασιλιά. Ο Ανδρέας- είκοσιεφτά χρόνια έξω- είχε χρόνο να μελετήσει την ιστορία και να διδαχθεί τόσο από τον πατριωτισμό του αντιβενιζελικού Ίωνα Δραγούμη, που δολοφονήθηκε από βενιζελικούς παρακρατικούς, όσο και από τον Λόγο στη Λαμία, του Άρη Βελουχιώτη, που επίσης είχε ένα τραγικό τέλος, προδομένος από το ίδιο του το κόμμα.

Η ανακοίνωση της ίδρυσης του ΠΑΣΟΚ- στις 3 Σεπτέμβρη – περιείχε άμεση αναφορά στην Επανάσταση του 1843 εναντίον του ξενόφερτου βασιλιά Οθωνα. Αν πάρουμε υπόψη μας πως τα κόμματα στην Ελλάδα δεν είχαν μόνο αναφορές σε ξένες δυνάμεις, αλλά και ονόματα όπως Αγγλικό, Γαλλικό, Ρωσικό, τότε το νέο «κίνημα» θα ήταν το πρώτο ελληνικό –και σοσιαλιστικό- κόμμα.

Φωτο: ΑΠΕ

Ο Ανδρέας εμφανίζεται με ανοιχτό πουκάμισο και μαύρη δερμάτινη ζώνη. Οι περισσότεροι φοράνε γραβάτα. Μπροστά μπροστά, κάθεται ο αγέρωχος στρατιωτικός Γιάννης Χαραλαμπόπουλος, ο καθηγητής -και βομβιστής- Κώστας Σημίτης και η Αμαλία Φλέμινγκ. Στο πλάνο χάνεται ο καθηγητής και φίλος του, Σάκης Καράγιωργας, και διακρίνονται εμφανώς νεαροί με μούσι αλά Τσε Γκεβάρα. Και φυσικά η Αμερικανίδα σύζυγος του Ανδρέα, Μάργκαρετ Τσαντ- Παπανδρέου.

Η σημειολογία αυτής της φωτογραφίας υποκρύπτει πολλά. Ο ηγέτης προπορεύεται του λαού που δεν θα τον ακολουθήσει. Έτσι, πιθανόν δεν είναι ο Ανδρέας που πρόδωσε τον λαό, αλλά ο λαός απογοήτευσε τον ηγέτη του.
Μέσα σε δυόμισι χιλιάδες λέξεις η διακήρυξη μιλά για ένα «ξέφραγο αμπέλι», εθνική ανεξαρτησία, λαϊκή κυριαρχία, κοινωνική απελευθέρωση.

Ο ηγέτης όσα δεν έχει μάθει από την ελληνική ιστορία, τα έχει διδαχθεί από την «νέα αμερικάνικη αριστερά» και τους «τριτοκοσμικούς φίλους του που πιστεύουν στην «θεωρία μητρόπολης-περιφέρειας» και τον «νόμο της άνισης ανταλλαγής». Η εθνική ανεξαρτησία είναι προϋπόθεση της κοινωνικής απελευθέρωσης. Ο εχθρός είναι το ξένο και το ντόπιο «μεταπρατικό» κεφάλαιο, που θα «λογοδοτήσει».

Το «κίνημα» -αριστερό, ριζοσπαστικό, «εθνικοαπελευθερωτικό»- διακοσμεί τα γραφεία του με αφίσες με όπλα, τον Άρη Βελουχιώτη και τον Τσε Γκεβάρα. «Είμαστε η συνέχεια του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ» θα πει ο Ανδρέας.

Η δεξιά πεθαίνει. Μπορεί κι απόψε. Ο αντίπαλος είναι ο ιμπεριαλισμός. Η Ελλάδα είναι «αποικία» και το εθνικοαπελευθερωτικό κίνημα έχει στόχο τον αμερικανικό ιμπεριαλισμό με συνθήματα «Εξω για πάντα από το ΝΑΤΟ», «Εξω οι βάσεις του θανάτου». «Ελλάδα- Κύπρος- Παλαιστίνη- αμερικάνος δεν θα μείνει». Η εξέγερση του Πολυτεχνείου, το 1973, έφερε στη σκηνή μια νέα γενιά φοιτητών που «έζησε» την εκτέλεση του Τσε Γκεβάρα, την δολοφονία και ανατροπή του Αλλιέντε στη Χιλή, τον Μάη του ’68 και τις νεανικές εξεγέρσεις, τις «Ερυθρές Ταξιαρχίες» και τα εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα.

Ο Μάο Τσε Τουγκ ζει ακόμα, όπως κι ο Τζον Λένον ή ο «χίπης πρωθυπουργός», ο σοσιαλιστής Όλαφ Πάλμε που λέει –πριν δολοφονηθεί- πως «δεν μισούμε τον πλούτο, αλλά τη φτώχεια».

Η δεκαετία αυτή, όπως και η ηρωϊκή δεκαετία ’60 υποκρύπτουν τις βαθειές αντιθέσεις που φέρνουν στην επιφάνεια. Αν και ο Ραούλ Βανεγκέμ θα αποκαλύψει πως το λάθος που κάνουν οι «τριτοκοσμικοί» είναι πως εκλαμβάνουν τον αγώνα της περιφερειακής αστικής τάξης για κυριαρχία ως «εθνική ανεξαρτησία» κανένας δεν φαντάζεται το μέλλον της «μεγάλης ιρανικής επανάστασης» ή «εθνο-απελευθερωτών» όπως ο Καντάφι και ο Σαντάμ Χουσέιν. Κανένας δεν φαντάζεται την κατάρρευση του «υπαρκτού σοσιαλισμού» ακόμα κι όταν η μεγάλη «σοσιαλιστική» υπερδύναμη ξεμένει από ψαλίδια ή απαγορεύει με υστερία στους νέους να φοράνε μπλου-τζιν.

Η εμφάνιση του Ανδρέα στο «Κινγκ Πάλας» ήταν ένα σοκ για πρόσωπα της «καθωσπρέπει» κεντρώας παράταξης του πατέρα του όπως ο Γιάννης Αλευράς, που δεν εμφανίστηκε στη συνέντευξη Τύπου.

Στο Καστρί, ξαπλωμένοι στον κήπο μουσάτοι φοιτητές που αποκαλούν ο ένας τον άλλον «σύντροφε» συζητούν για το αν ο δρόμος προς το σοσιαλισμό μπορεί να είναι ειρηνικός.

Ο Ανδρέας Ανδριανόπουλος ήταν εκεί, αλλά έφυγε τρέχοντας και τρομαγμένος από τα συνθήματα όπως «Απόψε πεθαίνει η Δεξιά» ή «Στις 18 Σοσιαλισμός – Οι Λάτσηδες και οι Μποδοσάκηδες θα λογοδοτήσουν». Ο πρώτος, ιδεολογικός εκφραστής του νεοφιλελευθερισμού δεν φανταζόταν πως θα ερχόταν μια στιγμή -σαράντα χρόνια μετά- που θα κατηγορούσε τον υπουργό της «πρώτη φορά αριστερής κυβέρνησης»- τον τότε Κνίτη κι οπαδό του Μπρέζνιεφ Παναγιώτη Λαφαζάνη, ότι τον …αντιγράφει!

Οι πρώτες διαγραφές αφορούν τους τροτσκιστές που εκδίδουν ένα περιοδικό με τον ίδιο τίτλο με κείνον που διακινούσε στο Κολλέγιο Αθηνών ο μαθητής Ανδρέας Παπανδρέου: το «Ξεκίνημα». Η ομάδα της «Δημοκρατικής Αμυνας», – οι «συνιδρυτές» Λαοκράτης Βάσσης, Βασίλης Φίλιας, Αστέρης Στάγκος, Νίκος Κωνσταντόπουλος κ.α. – διαγράφηκαν πλην του Κώστα Σημίτη. Τις διαγραφές δεν απέφυγαν ούτε η Μελίνα Μερκούρη και η γραμματέας του Ανδρέα, Άγγελα Κοκκόλα, που θα επιστρέψουν. «Δεν πήγαινε άλλο» θα πει στον διαγραφέντα Λούη Δάνο, πολιτικό συντάκτη της «Ελευθεροτυπίας». «Θέλαν να μετατρέψουν το κίνημα σε κλειστή λέσχη».

Ο καθηγητής Σάκης Καράγιωργας, φίλος του Ανδρέα τόσο ώστε να του δανείζει και την γκαρσονιέρα του, είχε χάσει το χέρι του σε βομβιστική ενέργεια στη χούντα. «Κάτσε κάτω, κουλοχέρη!» του είπε κάποιος. Μετά τη διαγραφή του, δεν θα αποδεχθεί προτάσεις για υπουργικές θέσεις. Θα ακολουθήσουν ο αποκεφαλισμός της οργάνωσης της σπουδάζουσας νεολαίας, διαγραφές «λενινιστών» και «φραξιονιστών», ώσπου από το 13,5% του 1974 να φτάσει στο 48% το 1981.

Το τρένο είχε ξεκινήσει με έναν και μόνο μηχανοδηγό, τον Ανδρέα Παπανδρέου. Πάνω από αυτόν θα ήταν πια «ο μόνος θεσμός», ο λαός. Πιθανόν κι αυτή η προσπάθεια για ένα σοσιαλιστικό κόμμα στην Ελλάδα να είχε τελειώσει πριν ξεκινήσει.

(Αύριο το Β μέρος)