Του Νικόλα Βουλέλη
Η έννοια-κλειδί που συνδέει ΜΜΕ, δημοκρατία, κράτος και μεγάλα ιδιωτικά συμφέροντα είναι η πληροφορία, το σημαντικότερο στοιχείο κάθε εξουσίας, όχι μόνο του κράτους. Πριν από 25 χρόνια, στις ΗΠΑ μιλούσαν για μια «επανάσταση στις στρατιωτικές υποθέσεις», με την οποία ο νικητής θα ήταν όποιος θα μπορούσε να ελέγξει τη σφαίρα των πληροφοριών.
Σήμερα γνωρίζουμε πολύ καλά ότι ο ποικίλος και εξειδικευμένος έλεγχος κάθε είδους πληροφορίας εξασφαλίζει, όχι μόνο εκλογικές νίκες, αλλά διαμορφώνει συμπεριφορές και συνειδήσεις, δημιουργεί συνήθειες και εθισμούς σε παγκόσμιο επίπεδο.
Βομβαρδιζόμαστε καθημερινά από «ψευδείς ειδήσεις» και βλέπουμε να συντελούνται κοσμογονικές αλλαγές με την καθοριστική κυριαρχία των λεγόμενων μέσων κοινωνικής δικτύωσης, ενώ όσοι από εμάς πιστεύουμε στον τεράστιο ρόλο και τη σημασία των ΜΜΕ ως θεσμικού πυλώνα της δημοκρατίας, νιώθουμε ότι είμαστε μια μειοψηφία, η οποία παλεύει αντίθετα σε ένα τεράστιο παλιρροϊκό ρεύμα, προσπαθώντας να διασώσει αξίες και αρχές, να τηρήσει κανόνες και την ηθική της δημοσιογραφίας.
Είναι πλέον απαραίτητη μια πολυεπίπεδη παρέμβαση στις κοινωνίες μας, από τις πρώτες τάξεις του Δημοτικού μέχρι τα Πανεπιστήμια και τους θεσμούς, για να
αποτραπεί η διαφαινόμενη εγκατάλειψη ή περιθωριοποίηση της αναντικατάστατης δράσης των ΜΜΕ, γιατί το πρόβλημα δεν το έχουν μόνο αυτά, αλλά και το ίδιο το σύστημα της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, εφόσον μιλάμε για τις κοινωνίες μας και όχι για καθεστώτα τύπου Ερντογάν, Πούτιν ή Ασαντ.
Η Χάνα Αρεντ έχει γράψει ότι «ο ιδανικός πιστός του ολοκληρωτισμού είναι ο άνθρωπος για τον οποίο η διάκριση ανάμεσα σε γεγονότα και μυθοπλασία, η διάκριση ανάμεσα σε αλήθεια και ψεύδος δεν υπάρχουν πια».
Αυτό δεν επιβεβαιώνεται, άραγε, με τη νίκη του Τραμπ, του Brexit, την εντυπωσιακή άνοδο της Aκροδεξιάς και των κάθε είδους ακροδεξιών και ρατσιστών σε ολόκληρη την Ευρώπη;
Το Διαδίκτυο
Το Διαδίκτυο όταν ξεκίνησε ήταν μια υπόσχεση ελευθερίας, επικοινωνίας, πολιτισμού. Τώρα, με όσα αποκαλύφθηκαν για το Facebook, αποδεικνύεται ότι κρύβει μέσα του μηχανισμούς που βλάπτουν την αλήθεια, τη δημοκρατία και βέβαια τη δημοσιογραφία. Πολλοί μιλούν ήδη για μια «προδομένη επανάσταση».
Κράτη, μυστικές υπηρεσίες και μεγάλα ιδιωτικά συμφέροντα χρησιμοποιούν την κάθε πληροφορία όχι μόνο για αστρονομικά κέρδη, αλλά για προπαγάνδα, για διασπορά και αναπαραγωγή των πιο κακόβουλων «πληροφοριών» και ψευδών ειδήσεων, ενισχύοντας την απομόνωση και αποξένωση των ανθρώπων από τον πραγματικό κόσμο.
Οι ψευδείς ειδήσεις, τα fake news, δεν είναι κάτι νέο που ανατρέπει το ώς τώρα γνωστό ή αποδεκτό. Τα fake news είναι η κατασκευασμένη είδηση, η αναληθής ή ψευδής πληροφόρηση σε μικρό ή συνήθως σε μεγάλο βαθμό, που έχει στόχο να παραπληροφορήσει και σκόπιμα να χειραγωγήσει τους αποδέκτες της. Το τρομακτικό είναι ότι τα fake news δεν απευθύνονται σε μερικές χιλιάδες αναγνώστες ή ακροατές, αλλά ταυτοχρόνως και κυρίως μέσω του Διαδικτύου σε εκατομμύρια ανθρώπους όπου Γης.
Οι ψηφοφόροι, οι οποίοι πριν ψηφίσουν είναι τηλεθεατές ή χρήστες των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, χειραγωγούνται με βάση τα συναισθήματά τους και από την αφήγηση ιστοριών και όχι από γεγονότα. Ο δημόσιος λόγος δεν χρειάζεται να είναι πια έγκυρος για να είναι αποτελεσματικός. Αρκεί να είναι αληθοφανής, να μοιάζουν όσα λέγονται ως εύλογα, ικανά να κινητοποιούν το κοινό. Ολα αυτά είναι ακριβώς αντίθετα με ένα πολυφωνικό πολιτικό ή δημοσιογραφικό λόγο, ένα λόγο δημοκρατικό, δημιουργικό, με αποχρώσεις και με σεβασμό στη διαφορετικότητα.
Εδώ συναντιούνται αναπόδραστα ΜΜΕ και πολιτικό σύστημα, μπροστά στο καίριο, σχεδόν υπαρξιακό ερώτημα: Πώς θα ανατραπεί αυτή η καταθλιπτική κυριαρχία της παραπληροφόρησης και της κατασκευασμένης πραγματικότητας;
Οσοι από εμάς, τους δημοσιογράφους, πιστεύουμε ακόμη ότι τα ΜΜΕ είναι απαραίτητα για να ενημερώνουμε, να φωτίζουμε τις αθέατες πλευρές της πραγματικότητας, να εμβαθύνουμε στις εξελίξεις, να εξηγούμε, να αποκαλύπτουμε, να ανιχνεύουμε το μέλλον, να εμπνέουμε τον διάλογο και τη συζήτηση, βρισκόμαστε μπροστά σε πρωτοφανείς προκλήσεις.
Χειρότερες συνθήκες
Δεν έχουμε απέναντί μας πια μόνο τον κίτρινο Τύπο, γιατί έχουν διαμορφωθεί νέες και χειρότερες συνθήκες για την ύπαρξη και τη λειτουργία των ΜΜΕ στις ιδιαίτερα επιβαρυντικές περιστάσεις της συνεχιζόμενης κρίσης.
Δεκάδες εφημερίδες έχουν κλείσει, ενώ η ανεργία στον κλάδο πλησιάζει το 50%. Το 1999 όλες οι εφημερίδες πούλησαν 199 εκατ. φύλλα. Το 2017 πούλησαν μόλις 46 εκατ. φύλλα.
Η συντριπτική πλειονότητα του κοινού ενημερώνεται από ιστοσελίδες και μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Η εμπιστοσύνη των Ελλήνων στις ειδήσεις, στα ΜΜΕ και στους δημοσιογράφους είναι η χαμηλότερη από όλες τις χώρες της Ε.Ε. Αυτό επιβεβαιώνει τη βαθιά πεποίθηση για τη διαπλοκή πολιτικών, οικονομικών και εκδοτικών συμφερόντων.
Το τραγικό είναι ότι ο κόσμος που απομακρύνεται από τα ΜΜΕ -ιδιαίτερα οι νέοι- στρέφονται στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, νομίζοντας ότι εκεί θα βρουν καλύτερη ή εναλλακτική πληροφόρηση, με αποτέλεσμα να καταναλώνουν περισσότερες ψευδείς ειδήσεις και παραπληροφόρηση.
Σε αυτές τις συνθήκες κορυφώνεται και ο λυσσαλέος πόλεμος ανάμεσα σε ισχυρούς επιχειρηματίες, αλλά και μεταξύ κυβέρνησης και αντιπολίτευσης γύρω από την αγορά ή εξασφάλιση τίτλων ΜΜΕ σε μια συρρικνούμενη αγορά, όχι μόνο για τα προσδοκώμενα κέρδη, αλλά για την απόκτηση των μέσων με τα οποία οι επίδοξοι ιδιοκτήτες θέλουν να επηρεάζουν και να χειραγωγούν τους πάντες, κόμματα, θεσμούς, την κοινωνία.
Τα μέσα ενημέρωσης περνούν και τη δική τους κρίση, μια πτώση αξιοπιστίας, ακριβώς λόγω της πτώσης της αξιοπιστίας της πολιτικής και του πολιτικού προσωπικού.
Αυτά τα δύο είναι συγκοινωνούντα δοχεία, αλληλοεξαρτώνται. Οταν οι βασικές πηγές των ΜΜΕ είναι το πολιτικό και οικονομικό σύστημα και οι φορείς του και αυτά χάνουν σε αξιοπιστία, αυτό μεταφέρεται, ενδεχομένως πιο έντονα, στα ΜΜΕ.
Πώς διασφαλίζεται η ανεξαρτησία;
Ελεύθερα ΜΜΕ χωρίς δημοκρατία είναι αδιανόητα, αλλά και η δημοκρατία, το δημοκρατικό σύστημα έχει ανάγκη τα ΜΜΕ για να ελέγχουν την κάθε εξουσία.
Αρα πώς διασφαλίζεται η ελευθερία, η ανεξαρτησία των ΜΜΕ, τόσο από το κράτος όσο και από τα μεγάλα ιδιωτικά συμφέροντα; Η πρώτη και βασικότερη προϋπόθεση είναι η δημοκρατία, περισσότερη δημοκρατία παντού.
Πρώτα λοιπόν η θεσμική κατοχύρωση της ελευθερίας του λόγου και των ΜΜΕ. Μαζί με αυτά και η ελευθερία και η ανεξαρτησία των δημοσιογράφων. Αυτονόητα αυτά, αλλά δεν είναι δεδομένα για όλους. Θα ήθελα να μπορούσα να σας πω απερίφραστα ότι η συντριπτική πλειονότητα των Ελλήνων δημοσιογράφων δίνουν και τη ζωή τους για να περιφρουρήσουν την ανεξαρτησία τους απέναντι σε πολιτικά, οικονομικά ή εκδοτικά συμφέροντα. Δυστυχώς, δεν μπορώ. Αρα χρειάζεται και εδώ μια ριζική αλλαγή του τοπίου.
Δεύτερον, η ανεξαρτησία των δημόσιων ραδιοτηλεοπτικών μέσων, η λειτουργία τους με όρους διαφάνειας και ο έλεγχός τους από πραγματικά ανεξάρτητες αρχές. Χωρίς την καταθλιπτική επιρροή από κυκλώματα, εργατοπατέρες και συντεχνίες.
Τρίτον, έλεγχος και όροι λειτουργίας για όλα τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, ώστε να προστατεύονται τα εκατομμύρια των χρηστών, σε εθνικό και διεθνές επίπεδο. Με όλες τις εγγυήσεις βέβαια για να αποκλειστεί η προληπτική λογοκρισία. Ο Κανονισμός για την Προστασία Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα (GDPR), που τίθεται σε εφαρμογή από την Ε.Ε. σε λίγες μέρες, είναι ένα σημαντικό βήμα για την προστασία της ιδιωτικότητας, αλλά δεν αρκεί.
Τέταρτον, σε όλη την Ευρώπη τα ΜΜΕ, ιδιαίτερα τα έντυπα, προστατεύονται, ενισχύονται, για να αντέξουν τον άνισο ανταγωνισμό, εφόσον θεωρούνται απαραίτητα για το δημοκρατικό πολίτευμα. Στην Ελλάδα έχει τεθεί το ζήτημα εδώ και χρόνια. Υποσχέσεις πήραμε πολλές, μέτρα ενίσχυσης του Τύπου ακόμη δεν είδαμε.
Ακόμη και στις ΗΠΑ αναγνωρίζεται πλέον από ειδικούς και Πανεπιστήμια η ανάγκη για δημόσια επιχορήγηση στα ΜΜΕ, για να γλιτώσουν τον ολοένα και ασφυκτικότερο έλεγχο των λίγων μεγάλων ιδιωτικών συμφερόντων.
Στην Ελβετία επίσης είχαμε πριν από δύο μήνες μια παρήγορη εξέλιξη: απορρίφθηκε με 72%, σε δημοψήφισμα, η πρόταση της Ακροδεξιάς να καταργηθεί η χρηματοδότηση των δημόσιων ραδιοτηλεοπτικών μέσων από τους πολίτες.
Χρειάζεται λοιπόν η πολύπλευρη παρέμβαση, να μην ξεχνάμε όμως ότι ο καθένας έχει τις ευθύνες του, αλλά και τις επιλογές του. Οι πολίτες διαλέγουν τι θα διαβάσουν ή τι θα δουν και με την επιλογή τους επιβραβεύουν κάποια μέσα και απορρίπτουν κάποια άλλα. Η οικονομική ανεξαρτησία είναι βασική προϋπόθεση της πολιτικής και δημοσιογραφικής ανεξαρτησίας.
Οι δημοσιογράφοι κρίνονται από τον επαγγελματισμό τους και την ανεξαρτησία τους, αλλά και οι πολίτες από την ικανότητά τους να ξεχωρίζουν την ποιότητα από τα σκουπίδια. Οι ευθύνες λοιπόν επιμερίζονται σε όλους μας.
Η «Εφημερίδα των Συντακτών»
Ανεξάντλητο το θέμα μας. Γι’ αυτό θα μου επιτρέψετε να κλείσω με μια μικρή αναφορά στην εφημερίδα μας, την «Εφημερίδα των Συντακτών», ένα ανεξάρτητο συνεταιριστικό εγχείρημα, το μοναδικό στην Ελλάδα σήμερα, το οποίο βρίσκεται ήδη στον έκτο χρόνο.
Η «Εφ.Συν.» είναι μια καθημερινή εφημερίδα, που διαθέτει και την ιστοσελίδα της, η οποία λειτουργεί μέσα στον ανταγωνισμό με όρους αγοράς, χωρίς να έχει όμως ιδιοκτήτη ή εκδότη, με τελείως διαφορετική δομή από το σύνολο του Τύπου και η οποία κατάφερε να βρίσκεται σταθερά στις πρώτες θέσεις από άποψη κυκλοφορίας.
Η εφημερίδα μας έχει κατοχυρωμένο τον πλουραλισμό και τις συλλογικές λειτουργίες, χωρίς καμιά εξάρτηση ή ενίσχυση από το κράτος, την κυβέρνηση, κόμματα ή εκδοτικά συγκροτήματα. Τα έσοδά της προέρχονται αποκλειστικά από τις πωλήσεις και τις διαφημίσεις.
Θέλω να σας διαβεβαιώσω ότι δεν είναι καθόλου εύκολο να παλεύεις καθημερινά για την ανεξαρτησία σου, να κάνεις κριτική στην κυβέρνηση και την αντιπολίτευση από θέση αρχών και ταυτόχρονα να εκφράζεις απερίφραστα τον ιδεολογικό και πολιτικό προσανατολισμό σου. Ισως μια βασική ικανοποίησή μας είναι ότι δεν είμαστε υποχρεωμένοι να συμβιβαζόμαστε καθημερινά με την όποια κατεύθυνση δίνουν με ένα νεύμα τους τα ποικίλα αφεντικά.
Η προσπάθειά μας δεν είναι ένας ειδυλλιακός περίπατος, αλλά ένας επίπονος καθημερινός αγώνας για να φτιαχτεί βήμα βήμα, με κόπο και αγωνία, ένα υβρίδιο ενημέρωσης, εγκυρότητας, πολυφωνίας και συλλογικής λειτουργίας, ένα νέο πρότυπο στα ΜΜΕ.
Μια εφημερίδα πραγματικά ανεξάρτητη από το κράτος και τα μεγάλα ιδιωτικά συμφέροντα.
*Διευθυντής της «Εφημερίδας των Συντακτών»
ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΚΤΩΝ
