Του Κωνσταντίνου Ν. Φουντουλάκη
Η σχέση της αριστεράς με την αριστεία είναι εντελώς αμφιθυμική αν όχι παράλογη. Στην πραγματικότητα αντανακλά την επίσης ουσιαστικά παράλογη σχέση και προσέγγιση με την επιστήμη, την εργασία και την παραγωγικότητα.
Στις 24 Ιουλίου 1959 κατά τη διάρκεια την εναρκτήριας τελετής της Αμερικανικής έκθεσης στη Μόσχα έλαβε χώρα η λεγόμενη «αντιπαράθεση της κουζίνας» (kitchen debate). Για όποιον θέλει (και το συνιστώ) να την δεί ολόκληρη, το σχετικό βίντεο υπάρχει εδώ: https://www.youtube.com/watch?v=-CvQOuNecy4
Θα δει έναν νεαρό Ρίτσαρντ Νίξον, Αντιπρόεδρο των ΗΠΑ τότε, να αντιμετωπίζει σαστισμένος στο πρόσωπο του Νικήτα Χρούτσεφ ένα μείγμα Τραμπ (ειδικά στη χειραψία της τελευταίας σκηνής) και ψεύτη Έλληνα πολιτικού. Δεν πιστεύει στα αυτιά του ότι ακούει τέτοιου μεγέθους ανοησίες οι οποίες επιβραβεύονται με χειροκροτήματα από το στρατευμένο κοινό.
Αυτό όμως που έχει σημασία στην όλη ιστορία είναι το απόλυτο αγκάλιασμα της τεχνολογίας και της προόδου από τη μεριά του Χρούτσεφ. Είναι εκείνη η στιγμή της ιστορίας που με τον Sputnik (1957) και λίγο αργότερα με τον Γκαγκάριν (1961) η ΕΣΣΔ καταφέρνει να εμφανίζεται (αν και μάλλον χωρίς πραγματικό βάθος), να κρατάει την πρωτοπορία από τις ΗΠΑ σε ένα συγκεκριμένο επιστημονικό πεδίο. Πρέπει επίσης να έχουμε υπόψη μας ότι είχε προηγηθεί στα χρόνια του Στάλιν ο Αλεξέι Γκριγκορίεβιτς Σταχάνοβ και οι σταχανοβίτες, οι ήρωες εργάτες της υπερπαραγωγικής εργασίας. Είναι η στιγμή που η αριστερά έχει αγκαλιάσει την επιστήμη, την αριστεία, την εργασία και την παραγωγή.
Και τότε πώς από τα λόγια του Χρούτσεφ, ο οποίος ουσιαστικά λέει ότι ο κομμουνισμός μπορεί να στηρίξει καλύτερα από τον καπιταλισμό μια παραγωγική και καταναλωτική κοινωνία, φτάσαμε στην απαξίωση της «καταναλωτικής κοινωνίας» τη δεκαετία του 1970 και την απαξίωση της επιστήμης και της αριστείας από την αριστερά τις επόμενες δεκαετίες;
Μα είναι πολύ απλό. Οι Αμερικανοί και όχι οι σοβιετικοί πάτησαν στο φεγγάρι. Οι Σοβιετικοί δεν πάτησαν καθόλου. Γιατί δεν πήγαν δεύτεροι; Γιατί δε συνέχισαν την κούρσα του διαστήματος; Επειδή δεν είχαν ούτε την τεχνολογική αλλά ούτε και τη βιομηχανική δυνατότητα να κατασκευάσουν πύραυλο Saturn. Κοινώς νικήθηκαν ολοκληρωτικά στο γήπεδο που όρισε ο ίδιος ο Χρούτσεφ, και τις επόμενες δεκαετίες υιοθέτησαν μια αμυντική πολιτική παλεύοντας για την επιβίωσή τους χάρη στην πυρηνική τους δύναμη και σε μια πολιτισμική προπαγάνδα, μέχρι την κατάρρευση του 1990. Ό,τι δε φτάνει η αλεπού…
Η αριστερά μοιάζει να ερμηνεύει τη μαρξιστική θεωρία κατά το δοκούν, αλλά στην πραγματικότητα υπάρχει κάτι βαθύτερο και πιο θεμελιώδες. Στον μαρξισμό, η επιστήμη και η εργασία, όπως επίσης ο πολιτισμός, οι τέχνες και ο λόγος, είναι στρατευμένα. Είναι είτε μαζί μας είτε με τους άλλους. Και στην περίπτωση της επιστημης και της αριστείας, αποδείχτηκε ότι ήταν «με τους άλλους» χωρίς καμία απολύτως αμφιβολία.. Ο Μαοϊσμός άλλωστε, με την παρεξηγημένη φράση «άσπρη γάτα – μαύρη γάτα» έδωσε απόλυτη έμφαση στην ιδεολογία και στην κομματική ταυτότητα και όχι στις ικανότητες. Για τον μηχανικό δε με νοιάζει αν είναι άσπρη ή μαύρη γάτα (ξέρει ή δεν ξέρει να χτίσει μια γέφυρα) με ενδιαφέρει να πιάνει ποντίκια (να είναι μέλος του κόμματος).
Φυσικά και ο φασισμός και ο ναζισμός είχαν παρόμοια στάση απέναντι στην αριστεία και την επιστήμη. Μέσα από την προσέγγιση του ‘blut und boden’ αντιμετώπιζαν με ακριβώς τον ίδιο τρόπο: ως στρατευμένες ιδιότητες, όχι ως υπηρέτες του κοινωνικού συνόλου. Το αποτέλεσμα ήταν οι άριστοι είτε να αυτοκτονήσουν (όπως ο Εβραίος Χανς Μπέργκερ που ανακάλυψε το ηλεκτροεγκεφαλογράφημμα) είτε να μεταναστεύσουν (όπως ο Αινσταιν) με ελάχιστες εξαιρεσεις (Φον Μπράουν). Η Γερμανία για λίγο θα εντυπωσιάσει με τους πυραύλους και τα τζετ καταδιωκτικά αλλά όλα αυτά είναι φούσκες που δεν κάνουν καμία διαφορά. Και οι σύμμαχοι είχαν την τεχνολογία αυτή και μάλιστα πιο προηγμένη. Ήξεραν όμως ότι δεν ήταν ακόμα ώριμη και επιχειρησιακή. Μετά τον πόλεμο η Γερμανία θα πάψει για μια γενιά περίπου να βρίσκεται στην τεχνολογική πρωτοπορία.
Όσο πιο ολοκληρωτική είναι μια προσέγγιση, τόσο περισσότερο φοβάται την πρόοδο είτε αυτή είναι ατομική είναι ομαδική και κοινωνική. Διότι η πρόοδος γεννά ερωτήματα, απαιτήσεις και αμφισβητήσεις και κανένα θρησκευτικό δόγμα δεν τα ανέχεται. Για το λόγο αυτό και μεταθέτει το αντικείμενο της «μορφωσης» από την πράξη στο σχολιασμό της. Από το γήπεδο στο καφενείο. Από τη φυσική επιστήμη στο φιλοσοφικό σχολιασμό της. Δε μας χρειάζονται σοβαροί καλοί παίκτες στο γήπεδο διότι ανατρέπουν τα προγνωστικά μας και χαλάνε το χαβαλέ μας. Μας χρειάζονται μόνο φιγουρατζήδες.
Η αριστεία δεν είναι μόνο θέμα ευφυίας. Προφανώς ένας ευφυής έχει αυξημένες πιθανότητες να γίνει άριστος αλλά η συστηματική και αφοσιωμένη εργασία και η επιθυμία της ατομικής βελτίωσης και προόδου είναι που κάνει τη διαφορά. Αυτό που λένε οι αγγλοσάξωνες ‘character’. Άριστος δεν είναι μόνο ένας υπεραθλητής ή ένας υπερεπιστήμονας. Άριστος είναι ένας κολυμβητής με ένα χέρι, ένας παραπληγικός που παίζει μπάσκετ με καροτσάκι και ένα παιδί με νοητική υστέρηση που παλεύει στην καθημερινότητα του σχολείου. Άριστος είναι καθένας που ωθεί την απόδοσή του πέρα από το 100% των φυσικών δυνατοτήτων του και της πρόβλεψης των άλλων.
Άυτό που δυστυχώς δε φαίνεται να είναι κατανοητό σε μεγάλο μέρος τόσο του πολιτικού όσο και του ακαδημαικού κόσμου στην Ελλάδα σήμερα, είναι ότι βασική ευφυία δεν είναι να αναλύεις το τετράγωνο της υποτείνουσας ιδιαίτερα όταν αυτό γίνεται με φιλοσοφική διάθεση. Βασική ευφυία είναι να αντιλαμβάνεσαι την αλλοτρίωση του τίποτα και του καθόλου και να κατανοείς την εθνική και κοινωνική αξία και υπεραξία της αριστείας.
*Αναπληρωτής Καθηγητής Ψυχιατρικής ΑΠΘ
