Ένα δοκίμιο του Χάρη Παμπούκη
Κάθε µεγάλη κρίση έχει οδηγήσει σε σοβαρές κοινωνικές αλλαγές και µάχες. Και η παρούσα κρίση – διπλή υγειονοµική και οικονοµική – δεν θα αποτελέσει εξαίρεση. Ο Jacques Attali παρατηρεί σε πρόσφατο άρθρο του, ότι αλλαγή σηµαίνει ριζική αµφισβήτηση του υπάρχοντος µοντέλου εξουσίας. Και σε περίπτωση που δεν θα κατορθώσουµε να ελέγξουµε τις κρίσεις αυτές, όλο το µοντέλο εξουσίας που βασίζεται κυρίως στο Κράτος Δικαίου κινδυνεύει, µαζί µε το εσχατολογικό αξιακά σύστηµα προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωµάτων.
Με άλλα λόγια – δίληµµα που θέτει και ο Hariri – το παρόν σύστηµα που στηρίζεται στη Δηµοκρατία και την ελεύθερη αγορά κινδυνεύει να εκλείψει. Η τεχνολογική, ουδέτερη – µε την έννοια του µέσου που µπορεί να χρησιµοποιηθεί και για το καλό και για το κακό – πρόοδος επιτρέπει τη µείωση και των ανθρώπινων ελευθεριών (συστήµατα ολοκληρωτικής παρακολούθησης είναι εφικτά τεχνολογικά), εφόσον θεωρηθεί ότι εντός του υπάρχοντος πλαισίου δεν µπορούν να προστατευθούν τα δηµόσια αγαθά, καθώς και η διανοµή τους.
Έτσι µπροστά µας διανοίγονται τα διλήµµατα της αλλαγής, διλήµµατα όχι µόνο αρχών αλλά και πρωτοτυπίας µείγµατος, καθώς οι απαντήσεις µόνο επί της αρχής µπορεί να είναι µονοσήµαντες. Η λογική του µαύρου ή άσπρου έχει ηττηθεί από την συνθετότητα. Συζητάµε διλήµµατα στη βάση των αποχρώσεων του γκρι.
Η µάχη για τη δηµοκρατία και τις ανθρώπινες ελευθερίες – Είναι σαφές ότι η κάθε κρίση περιορίζει τις ελευθερίες των πολιτών στη δηµοκρατία. Το βλέπουµε ήδη. Περιορισµός ελευθερίας και συναθροίσεων. Επαναφορά συνόρων µε την εθνική καραντίνα. Όµως, η κατάσταση ανάγκης που εφαρµόζεται για κάποιο διάστηµα µπορεί να δηµιουργήσει πειρασµό µονιµότητας χωρίς δηµοκρατικό έλεγχο.
Το δίληµµα δηµοκρατία και ανθρώπινα δικαιώµατα ή προστασία του πολίτη και περιορισµός των δικαιωµάτων είναι υπαρκτή πρόκληση και πρέπει να απαντηθεί µε σύνθετο ρυθµιστικά τρόπο και στη βασική λογική της δηµοκρατίας εκείνης των ισορροπιών και ελέγχων (check and balances). Το σηµερινό µοντέλο διακυβέρνησης, βασισµένο στο τρίπτυχο δηµοκρατία και κανόνας δικαίου, ανθρώπινα δικαιώµατα και ελεύθερη αγορά, θα χρειαστεί µάχη για την διατήρησή του από τον κίνδυνο του “κρυφοολοκληρωτισµού”. Και προτάσεις µε αίσθηση αποχρώσεων. Με βάση την αναλογικότητα. Την πεµπτουσία της δικαιοσύνης. Έχοντας συνείδηση επίσης, ότι µόνο η δηµοκρατία εγγυάται, µερικώς τουλάχιστον, την αποφυγή της εκµετάλλευσης της κρίσης από τις ολιγαρχίες σε βάρος του συνόλου.
Ίσως επίσης να είµαστε και µπροστά σε οβιδιακές αλλαγές, όπως η κατάργηση του φυσικού χρήµατος
Πώς η αναγκαία αναβάθµιση του Κράτους θα αποφύγει ένα νέο κύµα κρατισµού; Πώς η αναβάθµιση των δηµόσιων αγαθών θα χρηµατοδοτηθεί από την ελεύθερη αγορά και την ιδιωτική δυναµική πρωτοβουλία; Πώς θα διασφαλιστούν τα ανθρώπινα δικαιώµατα, σε ποιο µέτρο και µε ποιο τρόπο από την αναδιάταξη του δηµόσιου; Πώς οι απαντήσεις σε αυτά θα ληφθούν και πως θα οργανωθούν;
Η δηµοκρατία και η λειτουργία της θα επηρεαστούν προς το καλύτερο ελπίζω. Ο φαύλος κύκλος “επικοινωνία, διασηµότητα, πολιτική ανέλιξη” ίσως σπάσει. Ελπίζω η γνώση να γίνει µόνιµος αρωγός και µέσα από αυτή να προκύψουν νέα υποδείγµατα που θα αναβαθµίσουν την δηµοκρατία. Για παράδειγµα, γιατί να είναι ευρωβουλευτής στη τύχη ο κ. Ζαγοράκης, διακεκριµένος ποδοσφαιριστής µε εθνική επιτυχία, και όχι ο κ. Τσιόδρας (που µάλλον δεν θα το επιθυµεί κιόλας). Ποιος έχει να προσφέρει περισσότερα από τη θέση του πολιτικού; Τι κοινοβούλιο θέλουµε εν τέλει;
Με άλλα λόγια, διόρθωση ενός συστήµατος που το µέσον έγινε το ίδιο το µήνυµα. Ενός συστήµατος προβολής κοινωνικών υποδειγµάτων που στηρίζονται στο αρνητικό και στη καλύτερη περίπτωση στο µοδάτο. Και όχι στη γνώση, την εγκυρότητα, το θετικό που κάνουν το πολίτη καλύτερο και άρα πλέον ελεύθερο.
Ξέρω το λογικό, το έγκυρο δεν είναι γοητευτικό, δεν είναι συναρπαστικό. Είναι ίσως και βαρετό, πάντως όχι διασκεδαστικό. Το πρόβληµα είναι πως θα κάνουµε το ενδιαφέρον ελκυστικό, και όχι να υποταχθούµε στο εύκολο, πλην όµως κενό. Εάν δεν διορθωθεί η δηµοκρατία, ο λαϊκισµός που οδηγεί σε λάθος αποφάσεις θα την υπονοµεύσει. Ήδη έχει γίνει αυτό.
Εδώ πάντως, να σηµειώσω ότι ο επάρατος λαϊκισµός (η κατά Αριστοτέλη έκπτωση της δηµοκρατίας σε οχλοκρατία) δεν µας έχει ποτέ σοβαρά προβληµατίσει πολιτικά. Δεν αποφεύγεται µε ξόρκια. Ο λαϊκισµός είναι ένα είδος σύγχρονης “επανάστασης” εντός της δηµοκρατίας όσων αισθάνονται ότι βρίσκονται εκτός του συστήµατος, εκτός της οφειλόµενης κοινωνικής αλληλεγγύης. Είναι ψήφος αµφισβήτησης του συστήµατος, αντι-συστηµική ψήφος. Αδιέξοδη πολιτικά, γιατί αντιβαίνει στον ορθολογισµό, αλλά αξιοσηµείωτη ως προς το ότι ο ορθολογισµός πρέπει να χωράει όλους τους πολίτες. Αυτός είναι ο ένας πόλος. Η δηµοκρατία πρέπει να ενδιαφέρεται και να περιλαµβάνει όλους τους πολίτες. Η έλλειψη παιδείας και επικοινωνίας είναι ο άλλος πόλος αντιµετώπισης του φαινοµένου (που επικρατεί όταν βρει επικοινωνιακή έκφραση, όπως έγινε στο πρόσωπο του Τραµπ, του Τζόνσον και άλλων σύγχρονων εκπροσώπων του, µε τις γνωστές αδυναµίες που διαφάνηκαν στη κρίση).
Η έλλειψη ηγεσίας προέρχεται και επιτείνει ακριβώς τον λαϊκισµό. Χρειάζονται ηγεσίες που να πείθουν και να πορεύονται τον ορθό δρόµο. Και συνήθως οι χαρισµατικές, µε την έννοια ότι γοητεύουν έντονα ερωτικά µεγάλο πλήθος, είναι λαϊκιστικές. Ενώ οι χρήσιµες, οι ορθολογικές, εκείνες δηλαδή που παίρνουν σωστές αποφάσεις και προάγουν την κοινωνία και την πρόοδο, οι πραγµατικές προοδευτικές ηγεσίες σπάνια έχουν τη γοητεία αυτή και αναγνωρίζονται ως χρήσιµοι στις κρίσεις και ξεχνιούνται µετά από αυτές. Σπάνια υπάρχουν ηγέτες που έχουν και τα δύο. Τέτοια περίπτωση ήταν στην Ελλάδα ο Ελευθέριος Βενιζέλος.
Η συζήτηση για τον πολιτισµό και ένα νέο αξιακό πλαίσιο – Είναι σαφές ότι όλα είναι αλυσίδα. Και ο “υπερ-καταναλωτισµός” συµβάλλει για παράδειγµα στην οικολογική καταστροφή. Είναι η ώρα να συζητήσουµε το µοντέλο κοινωνίας και εάν θα συνεχίσουµε στο ίδιο µοντέλο ως παρένθεση ή θα πρέπει να επικεντρωθούµε στα σηµαντικά και να γίνουµε πολιτισµικά απέριττοι. Ο πολιτισµός της ουσίας και του απέριττου πρέπει να είναι στο κέντρο µίας συζήτησης πολιτικής που ξεπερνά ως κοινωνικό µοντέλο τις συνήθεις και εν πολλοίς ξεπερασµένες διακρίσεις αριστεράς, δεξιάς κλπ.
Εδώ τα διλήµµατα απευθύνονται στην ανοικτή κοινωνία. Οι πολίτες θα συζητήσουν σε τι µοντέλο κοινωνίας θέλουν να βρίσκονται. Ποια αγαθά είναι γι’ αυτούς πολύτιµα, αναγκαία, τι αξία έχει ο χρόνος – µερικά από αυτά. Τα ΜΜΕ έχουν καθήκον να βοηθήσουν ως πλατφόρµα τη συζήτηση. Για πολίτες που είναι αυτόνοµοι σε µεγάλο βαθµό, ζούνε δηλαδή τη ζωή που θέλουνε.
Η πολιτική αναβάθµιση των δηµόσιων αγαθών και των αξιών της αλληλεγγύης – Να µην το επαναλάβουµε. Όλοι συνειδητοποιήσαµε την αξία του αγαθού, του Πρώτου Αγαθού, της Υγείας. Υπάρχει και η Παιδεία ως φορέας της γνώσεως (σχετικές σκέψεις και προτάσεις είχα εκθέσει στο δοκίµιό µου: Για την Ανώτατη Εκπαίδευση του Μέλλοντος – Προτάσεις για µία ριζοσπαστική αναµόρφωση του Εκπαιδευτικού µας Συστήµατος, εκδ. Λιβάνη, 2007). Και εάν σήµερα µπορούµε να ελπίζουµε στην αντιµετώπιση της υγειονοµικής κρίσεως, τότε η ενίσχυσή τους και η αποχωρικοποίηση τους (e- υγεία και e-παιδεία) µπορεί να ενισχύσει την ποιότητα και να απελευθερώσει χρόνο, ενώ µπορεί να συµβάλλει στη δυνατότητα µεγαλύτερης εξατοµίκευσης της δηµόσιας λειτουργίας, ιδίως στην υγεία και την παιδεία (customised). Ο τρόπος άσκησης της ιατρικής θα παραµείνει προεχόντως στα νοσοκοµεία ή θα µεταφέρουµε το νοσοκοµείο σπίτι µας (µε λιγότερους κινδύνους για τους πολίτες, χαµηλότερο κόστος και κέρδος χρόνου);
Φυσικά θα πρέπει να λάβουµε υπόψη κυρίως ως προς την παιδεία, ότι το σχολείο, το πανεπιστήµιο είναι και κοινωνικοί χώροι, στους οποίους δηµιουργούνται δεσµοί, επικοινωνούνται συναισθήµατα, και εποµένως ο πλήρης αποµονωτισµός δεν είναι νοητός. Έτσι πρέπει να συνθέσουµε και η e-παιδεία να γίνει δηµουργική και να ενισχύσει την ποιότητα της διδασκαλίας, να γίνει διαδραστική και να βασίζεται στη κριτική και τη φαντασία και λιγότερο στην αποµνηµόνευση που ακόµη ως στερεότυπο αντιστέκεται.
Στα δηµόσια αγαθά συµπεριλαµβάνεται ασφαλώς και η δικαιοσύνη. Και είναι βέβαιο, ότι οι καινούργιες τεχνολογίες επικοινωνίας, η e- δικαιοσύνη µπορούν να ωφελήσουν στην αποσυµφόρηση, τη βελτίωση της αποτελεσµατικότητας και εν τέλει της ποιότητας λειτουργίας της. Είµαστε πίσω σε αυτό ακόµη. Θα ήταν άδικο να µην µνηµονεύσω και την κατά βάση θετική αυθόρµητη λειτουργία των ΜΜΕ στη συντριπτική τους πλειοψηφία και των δηµοσιογράφων, που κάτι καλό δείχνει αυτό ακόµη και στην υπερβολή του. Τη συµβολή στη κοινή παιδαγωγική και συλλογική προσπάθεια.
Το οικονοµικό restart
Δεν υπάρχει αµφιβολία ότι η κρίση θα έχει σοβαρές συνέπειες στο οικονοµικό πεδίο. Η κρίση του κορονοϊού είναι και οικονοµική κρίση. Και οι λύσεις που θα επιλεγούν κατά βάση µε τύπωµα χρήµατος, αύξηση του παγκόσµιου χρέους και πληθωρισµό, θα έχουν ως στόχο την επανεκκίνηση της οικονοµίας.
Το ερώτηµα είναι που θα πάνε αυτά τα ποσά και τι λογική θα ακολουθηθεί ως βασική επιλογή. Θα είναι επενδύσεις σε υποδοµές, σε υπηρεσίες ή σε δηµόσια αγαθά (υγεία και παιδεία, έρευνα και πρωτογενή τοµέα); Τι µορφή θα έχουν; “Δανεισµό”, Εθνικοποιήσεις; Και εθνικά θα επενδύσουµε στη γνώση και τους εξαίρετους κατά κανόνα επιστήµονες µας; Θα περιορίσουµε την κρατούσα επιδοµατική, ευχάριστη πολιτικά, αλλά στείρα παραγωγικά πολιτική µόνο σε εκείνους που δίκαια πρέπει να ενισχυθούν στο πλαίσιο της επιβαλλόµενης αλληλεγγύης υποχρέωση του συνόλου και του κράτους; Είναι δυνατή µία πολιτική που να στηρίζεται στην ανάπτυξη µε επενδύσεις σε δηµόσια αγαθά και συνεργασία ισότιµη δηµόσιου και ιδιωτικού τοµέα; Το πρόβληµα είναι ότι ο ιδιωτικός τοµέας και πρωτοβουλία εγγυώνται καλύτερα την ανάπτυξη και ο δηµόσιος τοµέας και τα δηµόσια αγαθά έχουν πρωταρχία κοινωνική. Πως συνδυάζονται;
Και βέβαια µε οικονοµικές πολιτικές που να συνδυάζουν την προστασία δηµόσιων αγαθών, κυρίως του περιβάλλοντος.
Ίσως επίσης να είµαστε και µπροστά σε οβιδιακές αλλαγές, όπως η κατάργηση του φυσικού χρήµατος και η αποκλειστική χρήση µόνο του ηλεκτρονικού (µε διάφορα προβλήµατα, όπως πολίτες που δεν ξέρουν ή δεν µπορούν να διαχειριστούν τη ζωή τους ηλεκτρονικά ή τα συστήµατα ασφάλειας που συνοδεύουν ένα τέτοιο µέτρο). Πώς αυτές θα προετοιµαστούν, θα σχεδιαστούν;
Η παγκοσµιοποίηση χρειάζεται διεθνείς θεσµούς που να εκφράζουν τις συλλογικές ανάγκες. Φαίνεται ότι βαδίζουµε προς µία “Publica Globalocal”
Για την Ελλάδα ειδικά, θα είναι µία σηµαντική νέα ευκαιρία. Θα υπάρξει οικονοµική ενίσχυση (δεν έχει επί του παρόντος σηµασία το µέσο, πάντως προτεραιότητα είναι να µείνει όρθιο το χρηµατοπιστωτικό σύστηµα, ούτε το πώς, µέσω µεγάλης διάρκειας χαµηλών ή µηδενικού επιτοκίου δανείων, perpetual οµολόγων κλπ.). Σηµασία έχει, ότι είναι µία νέα ευκαιρία και µάλιστα από τις µεγαλύτερες για µία επανατοποθέτηση της χώρας στο παγκόσµιο παραγωγικό περιβάλλον. Εάν ακολουθηθεί µία “παρωπιδική” πολιτικά βολική κυρίως ή και αποκλειστικά επιδοµατική πολιτική, τότε το παιχνίδι θα χαθεί. Όπως χάθηκε το Μάρσαλ σε µεγάλο βαθµό. Από παιχνίδια επιτηδείων κακών πολιτικών και της τότε ολιγαρχίας.
Πρέπει τα χρήµατα αυτά (20-30 δισ. που υπολογίζω ότι πρέπει να εισρεύσουν) να είναι το στοίχηµα του µέλλοντος για την Ελλάδα. Σε ένα τριµερή άξονα: 1/3 ενίσχυση αδυνάτων που είναι υποχρέωση της πολιτείας και της κοινωνικής συνοχής, 1/3 για εκσυγχρονισµό δηµόσιων υπηρεσιών (υγεία, έρευνα, παιδεία) και 1/3 για την δηµιουργία νέου παραγωγικού µοντέλου για την Ελλάδα (δηλαδή τι θα εισφέρει η Ελλάδα στο παγκόσµιο πάρτι που θα της αποφέρει έσοδα ανάπτυξης). Και βέβαια, που θα πρέπει να στηρίζεται στη µαγευτική µας χώρα ως τόπο κατοικίας ως Φλόριντα καθώς και στον πρωτογενή τοµέα µας και τη ναυτιλία µας, κυρίως ποιοτικά, γιατί δεν έχουµε µεγάλα µεγέθη, αλλά παράλληλα µπορούµε να ενισχύσουµε και τεχνολογίες του µέλλοντος (όπως επιτυχηµένα έκανε το Ισραήλ) ή παραγωγή άµυνας (όπως έκανε η Τουρκία). Δηλαδή όχι ευκαιριακό πληθυσµό, αλλά µόνιµο, τώρα µάλιστα που ο τουριστικός τοµέας θα διέλθει σοβαρή κρίση. Είναι κρίσιµο να εκπονηθεί παραγωγικό σχέδιο τόσο για τον δηµόσιο τοµέα όσο και τον ιδιωτικό. Και να είναι πλοηγός µίας νέας Ελλάδας. Έτσι θα τιµήσουµε το 2021 καλύτερα, και κυρίως πιο ουσιαστικά.
Η προστασία του περιβάλλοντος, η θωράκιση από κινδύνους δηµόσιας υγείας (σε έναν αιώνα που θα είναι και ο αιώνας των ιών ως παγκόσµιες απειλές, όπως σωστά έχει επισηµάνει και ο καθηγητής Ηλίας Μόσιαλος πρόσφατα) πρέπει να είναι σκοπός και φίλτρα του νέου παραγωγικού µοντέλου;
Οι νέοι τοµείς που οικονοµικά µπορεί να αναδυθούν είναι εκείνοι του ανθρωπισµού και της αλληλεγγύης; Δηλαδή, η υγεία, το περιβάλλον, η κυκλική οικονοµία, η παιδεία και η γνώση, η καλλιέργεια και τα τρόφιµα, το νερό και οι υπηρεσίες οικονοµίας του και η ενέργεια πάντα βέβαια;
Θα µετριασθεί η καταναλωτική φρενίτιδα (αγορά άχρηστων αγαθών, η αγορά για την αγορά) και η ζωή µας θα γίνει πιο πνευµατική, αλληλέγγυα, απλή και µάλλον πιο ουσιαστική; Αυτό θα επιδράσει και στην αξιακή µεταβολή (δηλαδή τι θα έχει αξία για την κοινωνία και τι θα σηµαίνει αξία στο µέλλον);
Αυτή η µετάβαση – στο αισιόδοξο σενάριο – είναι σύνθετη, παγκόσµια διαδικασία και θέλει ενιαία στρατηγική (λόγω της ανίκητης αλληλοεξάρτησης) και σχέδιο οµαλότητας.
Είναι ίσως ουτοπία, αξίζει όµως να το επιχειρήσουµε; Γιατί η ανθρώπινη ιστορία διδάσκει, ότι προχώρησε µε τη χθεσινή ουτοπία, η οποία έγινε αυριανή πραγµατικότητα.
Αυτός ο ανθρωπισµός θα τεθεί στο επίκεντρο της πολιτικής εξουσίας, η αναβάθµιση των δηµόσιων αγαθών και η διακυβέρνηση βασισµένη και στις κρίσεις;
Ποιο θα είναι το µέλλον της παγκοσµιοποίησης; Η παγκοσµιοποίηση δεν θα ανασχεθεί, θα διορθωθεί κατά τη γνώµη µου. Πιστεύω ότι η κατάργηση συνόρων και τειχών, δηλαδή η επέκταση της ελευθερίας είναι µεγάλη κατάκτηση του ανθρώπου. Όµως παγκοσµιοποίηση δεν σηµαίνει µόνο γιγάντωση των αγορών, άκρατη κατανάλωση και κυρίως χρηµατοπιστωτική απορρύθµιση, αλλά θα πρέπει να αποτυπωθούν νέες παγκόσµιες ισόρροποι ρυθµιστικοί κανόνες ως προς τα παγκόσµια δηµόσια αγαθά (περιβάλλον, υγεία).
Ο ΠΟΕ στάθηκε αδύναµος. Ο ΟΗΕ ανύπαρκτος. Τα G7 & 20 απόντα ακόµη και συντονιστικά. Αλλά παράλληλα µε ένα νέο Bretton Woods και µία νέα θεσµική αλλαγή, χρειαζόµαστε ισόρροπη ενίσχυση των Κρατών. Με µία κουβέντα ανασχεδιασµός της διεθνούς ηγεσίας και νοµιµοποίησης και ενίσχυση των συλλογικοτήτων της παγκοσµιοποίησης. Μία νέα σύνθεση πρέπει να προκύψει µεταξύ του φιλελευθερισµού και της ανάγκης ρυθµιστικής προστασίας. Και σε αυτή θα πρέπει να έχουν προτεραιότητα τα δηµόσια αγαθά και η προστασία παγκοσµίως των αδυνάτων.
Η οικονοµία πρέπει να γίνει κυκλική, καµία δράση που έχει επιβάρυνση στο περιβάλλον να µην επιτρέπεται, και σταδιακά, πρώτα µε αντικίνητρα και κίνητρα και στη συνέχεια µε κυρώσεις (π.χ. µποϊκοτάζ), να επιβληθεί ως παγκόσµιο υπόδειγµα, ώστε να σταµατήσει η οικολογική καταστροφή. Και παράλληλα να κτισθεί παντού (και εταιρικά) µία οικολογική συνείδηση αξίας, όπως σήµερα έχει ήδη ξεκινήσει. Και η ειρήνη πρέπει να επιβάλλεται. Ακούγεται ουτοπικό. Και εν πολλοίς είναι. Αλλά αναγκαίο.
Έχει η ανθρωπότητα ως υποκείµενο πολλούς “πολέµους” µπροστά της εκτός των ιών: της δηµογραφίας και της πείνας, της ενέργειας, της βιώσιµης ανάπτυξης, της φτώχειας, της παιδείας, της τροµοκρατίας. Οι πόλεµοι εθνοτικοί, θρησκευτικοί πρέπει να αποκηρυχθούν ως πόλεµοι διχαστικοί της ανθρωπότητας, οι οποίοι εν δυνάµει αφορούν το παγκόσµιο σύνολο. Σαν το πέταγµα της πεταλούδας και εδώ. Η ανθρωπότητα έχει να πολεµήσει την ανθρώπινη εξέλιξη.
Σε αυτά τα παγκόσµια ζητήµατα σεβασµού και παγκόσµιας επιβολής, ανήκει και ο σεβασµός του περιβάλλοντος. Και τα µέτρα πρόληψης της παγκόσµιας υγείας. Με ένα νέο τµήµα του διεθνούς δικαίου που να υποστηρίζεται από ένα παγκοσµιοποιηµένο σύστηµα διακυβέρνησης και κυρώσεων.
Ανάµεσα στα θεµελιώδη προβλήµατα θα είναι και ο επανασχεδιασµός των συνόρων. Η σύγχρονη άτακτη µαζική µετακίνηση των πληθυσµών καθιστά αναγκαίο ένα σχήµα παγκόσµιου περιφερειακά κατανεµηµένου συνοριακού µοντέλου. Χωρίς να τίθεται σε περιορισµό η ελευθερία µετακίνησης. Η κατάργηση των τειχών είναι κατάκτηση του παγκόσµιου πολιτισµού και δεν πρέπει να επιστρέψουµε σε ένα κλειστό µοντέλο.
Σήµερα πρέπει να αντικατασταθεί το µοντέλο ηγεµονίας και να περάσουµε υπό το βάρος της ενότητας της ανθρώπινης φύσης και των ανθρωπιστικών διεθνών αρχών µας από τον κρατικό ανταγωνισµό στην οργανωµένη συλλογική εγκάρδια συνεννόηση. Οι ισορροπίες έχουν αλλάξει ήδη. Η κρίση των ΗΠΑ και του Δυτικού πολιτισµού, η ταυτοτική και θεσµική στασιµότητα της Ένωσης, χειρότερα η απίσχνανσή της, η άνοδος της Κίνας και η περιφερειακή ηγεµονία της Ρωσίας είναι στοιχεία του νέου γεωπολιτικού περιβάλλοντος, όπως ο καθένας µπορεί να διαπιστώσει
. Οι παραδοσιακοί ιδεολογικοί άξονες έχουν υποχωρήσει. Ο άξονας Δύση και Ανατολή φαντάζει απλοϊκός σήµερα. Καθώς και ο άξονας Βορρά και Νότου. Αντίθετα ο πολιτισµικός άξονας (περιλαµβάνω σε αυτόν και τη θρησκεία) έχει µάλλον πρωταρχία. Η εξουσία είναι κατακερµατισµένη. Οι ΗΠΑ έχουν, ελέω δολλαρίου, παγκόσµια οικονοµική κυριαρχία (και ας υπολείπονται στη παραγωγή), ενώ µοιράζονται πλέον τη στρατιωτική κυριαρχία για παράδειγµα.
Μέσα σε αυτό το εξελισσόµενο περιβάλλον οφείλεται προβληµατισµός µε σκοπό τη διεθνή συνεργασία και συνεννόηση. Δεν χρειάζεται να υπάρξουν οι συνέπειες ενός παγκόσµιου πολέµου για αυτό. Η κορωνοκρίση λειτουργεί ως προειδοποίηση. Και στην ίδια γραµµή σκέψεων πρέπει να αποφύγουµε έναν πόλεµο που ιστορικά ακολουθεί τέτοιες κρίσεις ή συγκρούσεις µεγάλης κλίµακας, όπως η διαφαινόµενη µεταξύ ΗΠΑ του Τραµπ και Κίνας. Πάντως ρεαλιστικά η κρίση θα φέρει παγκόσµιες εντάσεις. Είναι ήδη ορατή και θα εκδηλωθεί η ένταση µεταξύ ΗΠΑ (και Δύσης γενικότερα, της Ινδίας συµπεριλαµβανοµένης) και Κίνας. Είναι βέβαιο ότι θα υπάρξει ένταση στο οικονοµικό πεδίο και ίσως και σε άλλα πεδία κυριαρχίας. Και για την Ελλάδα θέλει προσοχή η Τουρκία της παρακµής του Ερντογάν, η οποία είναι επιθετικά απρόβλεπτη.
Η ανάγκη νέου παγκόσµιου µοντέλου διακυβέρνησης.
Η παγκοσµιοποίηση χρειάζεται διεθνείς θεσµούς που να εκφράζουν τις συλλογικές ανάγκες. Η κάθε εποχή έχει ανάγκη τους θεσµούς της και η παγκοσµιοποίηση τους δικούς της. Φαίνεται ότι βαδίζουµε προς µία “Publica Globalocal”. Είναι σαφές, ενώπιον των σύγχρονων απειλών, που έχουν αναβαθµιστεί µέσω της παγκοσµιοποίησης σε παγκόσµιες απειλές, ότι οι υπάρχοντες θεσµοί διακυβέρνησης δεν λειτουργούν ικανοποιητικά ούτε έγκαιρα.
Αυτό εξηγείται, εν µέρει, από το ότι δηµιουργήθηκαν στην περίοδο του διεθνισµού µετά τον Β΄Παγκόσµιο πόλεµο. Σήµερα αδυνατούν να ανταποκριθούν στη σύγχρονη συνθήκη και τη συνθετότητα της. Είδαµε πόσο άργησε ο ΠΟΥ, πόσο λίγο βάρος έχει, ενώ έπρεπε να ηγηθεί, να συντονίσει, να προλάβει. Ο ΟΗΕ υποτονικός. Είναι σαφές, ότι το παιχνίδι και σήµερα ορίζεται από τα Κράτη µε βάση, δυστυχώς, τα “εγωιστικά” ηγεµονικά τους συµφέροντα. Έχουµε ιδιωτική παγκοσµιοποίηση, παγκοσµιοποίηση απειλών, αλλά κρατική αντίδραση. Δεν ξέρω εάν είναι η φύση των πραγµάτων αυτή, αλλά λογικά η παγκόσµια κλίµακα έχει ανάγκη συντονισµού σε παγκόσµια κλίµακα. Και είναι επίσης σαφές, ότι το τωρινό µοντέλο δεν ανταποκρίνεται στις ανάγκες. Εάν δεν κινήσει τα πράγµατα η λογική, φοβάµαι ότι θα τα κινήσει η ανάγκη. Αυτό συνδέεται και µε την παγκοσµιοποίηση ως κοινωνικό σύγχρονο φαινόµενο. Ποια θα είναι η τύχη της; Θα ανασχεθεί από την “κορωνοκρίση”, που επιβάλλει εκ των πραγµάτων σύνορα και όρια, θα διορθωθεί ή θα ενισχυθεί στην προ της κρίσεως ορµή της;
Ευρωπαϊκή Ένωση ή Ευρωπαϊκή Διάλυση;
Φυσικά ο προβληµατισµός αυτός αφορά και την Ευρωπαϊκή Ένωση. Στην οποία κυριαρχεί επίσης ο εθνικός εγωκεντρισµός των ισχυρών, κυρίως της Γερµανίας, έναντι της οφειλόµενης Ενωσιακής συλλογικής αλληλέγγυας συνείδησης. Και πράξης.
Υπάρχουν εξηγήσεις για αυτή την ενωσιακή ανηµποριά. Κυρίως η πολιτική εγγύτητα. Δεν εκλέγεσαι, εάν είσαι καλός ευρωπαίος. Πολιτικά επιβάλλεται η εθνική κλίµακα. Η Ευρώπη είναι πιο µακριά για τους πολίτες από ότι το εθνικό κράτος. Αλλά είναι γεγονός, ότι χρειαζόµαστε την Ευρώπη, γιατί χωρίς αυτή είµαστε ασήµαντοι στη διεθνή σκακιέρα. Είναι κοινοτυπίες που αξίζει, όµως, στη συγκυρία της κρίσης να λέγονται.
Η κρίση ανέδειξε όλες τις παθογένειες της Ένωσης. Και την ανάγκη να αλλάξουµε. Και ως φιλοσοφία και ως µοντέλο διακυβέρνησης και ως λειτουργία θεσµών. Η κρίση µας έπιασε στον ύπνο και καµία αλληλεγγύη δεν επιδείχθηκε (είναι χαρακτηριστικό και θλιβερό συνάµα ότι την Ιταλία την βοηθάει η Κίνα και η Κούβα και η Ισπανία παλεύει αβοήθητη, όνειδος για την Ένωση).
Θα αποφασίσει η Ευρώπη να αλλάξει; Θα κάνει κάτι περισσότερο στον τοµέα διακυβέρνησης αλληλεγγύης από το να είναι global payer αντί να γίνει επιτέλους global player; Ακόµη και σε αυτό: θα καµφθεί ο γερµανικός ηγεµονικός “παρωπιδισµός” και θα προχωρήσουµε σε έκδοση οµολόγου, όπως πολλοί είχαν προτείνει ήδη από το 2010 (σηµειώνω ο πλέον αδικηµένος ιστορικά τότε πρωθυπουργός Γ. Παπανδρέου, ο υπογράφων σε κοινό άρθρο µε τον Αταλί, κ.α.); Αλλά τότε είχε κολλήσει στην δικαιολογία του moral hazard, δηλαδή να µην ευνοούνται αυτοί που φταίνε για την κρίση.
Σήµερα όµως αυτή η δικαιολογία δεν υπάρχει. Δεν 5 φταίει κάποιος για την κορωνοκρίση. Εντούτοις συνεχίζεται η προτεσταντική παρωχηµένη και µυωπική σε εποχή τέτοιας κρίσης λογική της αιρεσιµότητας. Οι µάσκες έπεσαν. Και ποτέ δεν κατάλαβαν ορισµένα Κράτη, ότι η ευηµερία τους πρέπει σε κάποιο µέτρο να µοιράζεται. Η κρίση αυτή απειλεί σοβαρά την Ευρώπη µε διάλυση ή έστω µε στασιµότητα. Η προειδοποίηση του Ντελόρ είναι σαφής: µία τέτοια Ευρώπη ποιος τη θέλει.
Και µέσα στα ιστορικά παράδοξα θυµίζω, ότι αυτό που αρνήθηκε η Ευρώπη στη 5 χώρα µας το 2010, δηλαδή ένα ελληνικό σχέδιο Μάρσαλ που πολλοί υποστηρίξαµε για να βγει ταχύτερα η Ελλάδα από την κρίση, σήµερα το χρειάζεται η ίδια η Ευρώπη.
Δεν πρέπει η κρίση να υποβαθµίσει την Ευρωπαϊκή Ένωση σε µία θλιβερή νοµισµατική ατελή Ένωση. Όπως σήµερα κινδυνεύει περισσότερο από ποτέ. Αξίζει παραπάνω. Και χρειάζεται για όλους τους ευρωπαίους πολίτες. Αρκεί να προχωρήσει εµπρός στο δρόµο της αυτονόητης αλληλεγγύης χωρίς εθνική στενοκαρδία.
Το έξυπνο Κράτος – Δεν υπάρχει αµφιβολία ότι και στο πεδίο του εθνικού Κράτους πολλές αλλαγές πρέπει να γίνουν. Ευέλικτο κράτος για την έγκαιρη πρόληψη και αντιµετώπιση των κρίσεων που θα είναι καθηµερινή συνθήκη, e- Κράτος στην υπηρεσία του πολίτη, πολιτική συνεννόηση και δηµιουργική αντιπολίτευση. Και πολλά άλλα. Είναι πάντως ευκαιρία µεγάλης αλλαγής, οργανωµένης. Θα µείνει κάτι από αυτόν τον πόλεµο όπως πάντα. Τι Κράτος θέλουµε; Πως θα είναι αυτό ικανό να αντιµετωπίσει τις συλλογικές απειλές του µέλλοντος, τις νέες προκλήσεις; Αρκεί η διαχείριση;
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Έτσι συνοπτικά, και βέβαια κατά ατελή τρόπο, αυτές οι σκέψεις, απόρροια προσπάθειας να διανοηθούµε την κρίση και πρόκλησης διαλόγου σκέψης και εν τέλει δράσης, ολοκληρώνονται.
Το επίµετρο του προβληµατισµού γνωστό: Αξιακό σύστηµα, παγκόσµιο σύστηµα, ευρωπαϊκό, εθνικό, οικονοµία και δηµόσια αγαθά. Το ζήτηµα παραµένει το περιεχόµενο. Και το διακύβευµα του αύριο. Αλλά και ατοµικά για να κλείσω πιστεύω µπορεί να επικρατήσει ένας νέος πολιτισµός του απέριττου, ένας συλλογικός ανθρωπισµός, βασισµένος στη συνείδηση της υπεροχής των βασικών δηµόσιων αγαθών και την ενίσχυσή τους.
Αφήνοντας την κενοδοξία. Δεν είναι εύκολο. Αλλά ας σκεφθούµε µία νέα ιεραρχία αξιών, τι πραγµατικά αξίζει για εµάς, ποια είναι τα ουσιώδη. Αυτήν την επαναξιολόγηση µπορούµε να την κάνουµε και έτσι µε ένα άλλο δρόµο θα αναγκάσουµε ως κοινή συνείδηση και αξιακή προτίµηση τις ηγεσίες να αλλάξουν και αυτές. Ναι είναι αδύναµος ο πολίτης. Αλλά όχι τόσο εάν θέλει. Και βέβαια να συνειδητοποιήσουµε ότι πρέπει ατοµικά και συλλογικά να ξεβολευτούµε. Το ξεβόλεµα είναι αναγκαία συνθήκη της αλλαγής και ελπίδα για ένα καλύτερο µέλλον.
Άφησα στο τέλος το χειροκρότηµα στους γιατρούς και στο ιατρικό προσωπικό που δίνουν αυτή τη µεγάλη µάχη µε αυταπάρνηση και τιµώντας τον όρκο του Ιπποκράτη. Αλλά το χειροκρότηµα δεν φτάνει. Πρέπει αύριο να συνοδευθεί µε δηµόσια αναγνώριση και τιµή µε ενίσχυση των συνθηκών δουλειάς τους. Η κοινωνία πρέπει να σταθεί δίκαια. Και να τιµά αυτούς τους αφανείς ήρωες. Έµπρακτα, υλικά και ηθικά. Ας σκεφθούµε την αδικία της κοινωνίας του θεάµατος (που προβάλλει διάφορες “τηλεπερσόνες”, εν πολλοίς κενές ουσιαστικού περιεχοµένου – δεν περιλαµβάνω τους λειτουργούς της ενηµέρωσης σε αυτή τη παρατήρηση – έναντι της κοινωνίας της ουσίας (της γνώσης και της αλληλεγγύης, εκείνων που µε κόπο και συνέπεια προσφέρουν στους άλλους στα δηµόσια αγαθά). Η αναγνώριση και αναβάθµισή τους είναι χρέος µίας ηθικής και δίκαιης κοινωνίας, η οποία δεν χειροκροτά συγκινητικά στην ανάγκη, αλλά αναγνωρίζει έµπρακτα µετά.
Οργάνωση του µέλλοντος, ευκαιρία παραγωγικής επανάστασης για την Ελλάδα και προσωπικός αξιακός αναστοχασµός είναι τα τρία µηνύµατα αυτού του δοκιµίου. Η µεγάλη απειλή: η λήθη και η επάνοδος στο άκριτο βόλεµα. Και πρέπει να υπογραµµίσω, ότι η επάνοδος στο παλαιό µοντέλο – έστω µε αλλαγές ήσσονος σηµασίας – είναι το πιθανότερο σενάριο µετά από δύο, τρία χρόνια. Και αυτή η προοπτική είναι και ένας άλλος λόγος που µοιράζοµαι αυτές τις σκέψεις. Για να µην χαθεί η ευκαιρία σηµαντικής αλλαγής. Ιδού µέλλον λαµπρό και ηγεσίας συνέχεια!
